Skip to main content
Umsögn

Yfirstandandi dómsmál,dómar, úrskurðir og álit

By 10. janúar 2018No Comments
Þegar ÖBÍ tekur ákvörðun um að höfða mál fyrir dómsmálum þá er tekið mið af því að málið hafi fordæmisgildi.  

Hæstiréttur Íslands

Yfirstandandi dómsmál:

Króna á móti krónu

Tryggingastofnun ríkisins (TR) greiðir sérstaka framfærsluuppbót  til þeirra sem hafa engar eða lágar tekjur frá öðrum en TR. Uppbótin skertist krónu fyrir krónu, þ.e. hver króna í tekjur skerti uppbótina (dregið hefur úr skerðingunum eftir að dómsmálið var höfðað). Málið er rekið í þeim tilgangi að skerðingin verði alveg afnumin, eins og þegar hefur verið gert að því er varðar ellilífeyrisþega frá og með 1. janúar 2017. Málið var höfðað með stefnu útgefinni í október 2019. Ríkislögmaður, fyrir hönd TR, krafðist frávísunar, og í kjölfarið var málinu frestað að beiðni hans aftur og aftur. Héraðsdómur kvað upp úrskurð um frávísun þriðja nóvember 2020, þar sem frávísunarkröfu var hafnað. Málið gekk því til efnismeðferðar. Héraðsdómur kvað svo upp úrskurð og dóm 24. júní 2021, þar sem meginkröfum ÖBÍ var vísað frá dómi, og efnisdómur, hliðhollur ríki, var felldur um varakröfur.

Þessi úrskurður var kærður til Landsréttar, og felldi rétturinn úrskurð þar um 9. nóvember 2021. Landsréttur hafnaði frávísun, og vísaði málinu aftur í hérað til löglegrar meðferðar. Dómur féll í þeim hluta málsins 12. apríl 2022. Eins og í fyrri dóm, var ríkið sýknað af kröfum stefnenda, og verður þeim hluta málsins áfrýjað til Landsréttar, þar sem þau munu sameinast að nýju.

Dómsmál vegna notendastýrðrar persónulegrar aðstoðar (NPA)

Sveitarfélag hefur samþykkt umsókn tiltekins einstaklings um NPA, en sveitarfélagið hefur þó ekki gengið frá samningi við einstaklinginn og veitt fjármagni til aðstoðarinnar. Einstaklingurinn dvelst því á stofnun, gegn vilja sínum. Ástæðan er að sögn sveitarfélagsins bið eftir þátttöku ríkisins í kostnaði, þrátt fyrir að lög séu skýr um að sveitarfélög beri ábyrgð á kostnaði við að þjónusta fatlað fólk. Málið er rekið í þeim tilgangi að koma á samningi um NPA fyrir einstaklinginn og fá viðurkennt að sveitarfélagi sé óheimilt að gera þátttöku ríkisins að skilyrði fyrir NPA. Málið var lagt fyrir héraðsdóm í nóvember 2020. 24. mars 2021 féll dómur í Héraðsdómi Reykjavíkur, þar sem sveitarfélagið var dæmt til að greiða einstaklingnum skaðabætur vegna saknæms dráttar á meðferð málsins. Dómurinn kemst að þeirri niðurstöðu að ekki sé lagastoð fyrir synjun um NPA samning, þó svo ekki liggi fyrir fjárframlag ríkisins. Ríkið áfrýjaði til Landsréttar, sem í dómi 8. október 2021, sýknaði ríkið af kröfum á grundvelli sjálfsákvörðunarrétti sveitarfélaga eins og hann er settur fram í stjórnarskrá, og því fellst Landsréttur ekki á það að sveitarfélaginu hafi borið að semja við einstaklinginn um NPA, og heimilt að binda samninginn við fyrirvara um fjárframlag ríkisins. 

Sótt var um áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar sem veitti samþykki sitt í nóvember 2021. 

Dómsmál vegna uppgjörs á búsetuskerðingum greiðslna frá Tryggingastofnun

Eftir margra ára baráttu ÖBÍ við TR fékkst loksins viðurkenning á því að fyrirkomulag búsetuskerðinga hjá TR vegna búsetu erlendis væri ólögmætt. Í kjölfar álits umboðsmanns Alþingis, nr. 8955/2016, féllst íslenska ríkið á að TR myndi leiðrétta vangoldnar greiðslur, en einungis 4 ár aftur í tímann og með almennum vöxtum. Þrátt fyrir álit umboðsmanns, er upphafleg afgreiðsla TR á umsóknum þeirra sem búið hafa hluta ævi sinnar erlendis, enn í sama farvegi. Úrskurðað er um réttindi í trássi við álit UA, en svo sett í flokk með þeim sem bíða leiðréttingar. Málið er rekið í þeim tilgangi að fá greiðslur 10 ár aftur í tímann auk dráttarvaxta. Málið er fyrir héraðsdómi Reykjavíkur.

Dómsmál vegna uppgjörs á skerðingum á sérstökum húsaleigubótum frá Reykjavíkurborg

Eftir margra ára baráttu ÖBÍ við Reykjavíkurborg féll dómur Hæstaréttar árið 2016 að fyrirkomulag borgarinnar á ákvörðunum um að greiða ekki sérstakar húsaleigubætur til einstaklinga í félagslegu húsnæði væri ólögmætt og mismunaði fólki eftir því hvort það leigði á almennum markaði eða væru leigjendur í félagslegu húsnæði  á vegum annara en Reykjavíkurborgar. Borgin féllst á að leiðrétta vangoldnar greiðslur árið 2018, en einungis 4 ár aftur í tímann. Málið er rekið í þeim tilgangi að fá greiðslur 10 ár aftur í tímann. Málið er fyrir héraðsdómi Reykjavíkur.

Dómsmál vegna tekjuútreikninga lífeyrissjóða

Greiðslustofa lífeyrissjóða ákvað árið 2015 að breyta útreikningsreglum sínum þannig að telja barnalífeyri frá Tryggingastofnun sem tekjur sem kæmu til skerðingar við útreikning örorkulífeyris frá lífeyrissjóði. Málið er rekið í þeim tilgangi að fá viðurkenningu á því að skerðingin sé ólögmæt. Fyrir héraðsdómi Reykjavíkur tapaðist málið, en var áfrýjað til Landsréttar sem í júní 2021 vísaði málinu aftur til héraðsdóms, þar sem dómari þar tók ekki efnislega afstöðu til meginröksemda stefnanda. Málið var tekið fyrir að nýju í héraðsdómi 1. nóvember 2021, fyrir nýjum dómara.

Mál fyrir Mannréttindadómstól Evrópu:

Dómsmál vegna framfærslu almannatrygginga

Málið lýtur að því að ríkið hefur ekki greitt örorkulífeyri sem dugar til þess að lifa mannsæmandi lífi og ekki hækkað greiðslur almannatrygginga í samræmi við verðlag eða hækkun launa. Dómur féll í Hæstarétti 9. febrúar 2017, þar sem málið tapaðist og var í kjölfarið skotið til Mannréttindadómstóls Evrópu. Þar bíður málið enn, rúmlega 2 árum síðar. Þó það sé enn ekki ljóst hvort það komist í gegnum fyrstu síu dómstólsins, hefur því þó ekki verið vísað frá.

Dómsmál vegna aðgengismála

Málið varðar ófullnægjandi aðgengi að tilteknum opinberum byggingum í Reykjanesbæ. Dómur féll í Hæstarétti 25. október 2018, og var í kjölfarið skotið til Mannréttindadómstólsins. Þar er það komið í gegnum fyrstu og jafnframt erfiðustu síu dómstólsins.

Nú síðast bað íslenska ríkið um enn einn frestinn á að skila greinargerð, í þetta skiptið var uppgefin ástæða yfirvofandi eldgos á Reykjanesi. „Helsta ástæðan er yf­ir­vof­andi eld­gos í ná­grenni Reykja­nes­bæj­ar, ástand sem hef­ur staðið yfir frá því í lok fe­brú­ar,“ seg­ir í bréfi rík­is­lög­manns til dóm­stóls­ins þegar gef­in er upp ástæðan fyr­ir því að Reykja­nes­bær hafi ekki skilað inn nauðsyn­leg­um gögn­um.

Ríkið átti að skila dóm­stóln­um gögn­un­um 19. mars (sam­kvæmt nýj­asta fresti) en bað um ann­an frest í bréfi dag­settu 17. mars. Þar var yf­ir­vof­andi eld­gos (e. „imm­in­ent volcanic erupti­on“) nefnt sem ástæða fyr­ir nauðsyn frests­ins.


ÖBÍ hefur í gegnum tíðina höfðað dómsmál sem varða hagsmuni fólks í aðildarfélögum ÖBÍ. Þekktasta dómsmálið sem bandalagið hefur unnið og lauk með dómi Hæstaréttar 19. desember 2000 er nr. 125/2000 og er nefndur í daglegu tali, Öryrkjabandalagsdómur I. Annað þekkt dómsmál sem ÖBÍ vann gegn Reykjavíkurborg, varðar sérstakar húsaleigubætur. Sjá hér dóm Hæstaréttar nr. 728/2015.

Dómsmál sem ÖBÍ hefur tekið þátt í og er lokið:  

  • Mál nr. 795/2017 Fjármagnstekjur skerða bætur – mál gegn Tryggingastofnun ríkisins. Skerðing greiðslna almannatrygginga vegna fjármagnstekna, sem stafar af eingreiðslu skaðabóta.  
  • Mál nr. 223/2016 Framfærsla almannatrygginga – mál gegn TR og íslenska ríkinu. Örorkubætur duga ekki til eðlilegrar framfærslu.
  • Mál nr. 728/2015 Sérstakar húsaleigubætur – mál gegn Reykjavíkurborg. Reykjavíkurborg greiddi ekki sérstakar húsaleigubætur til leigjenda hjá Brynju hússjóði Öryrkjabandalagsins.
  • Mál nr. 665/2008 Skerðing á lífeyrissjóðsgreiðslum – mál gegn Gildi lífeyrissjóði. Örorkulífeyrir frá lífeyrissjóði skerðist vegna félagslegrar aðstoðar TR (uppbótar á lífeyri).
  • Mál nr. 590/2006 Aldurstengd uppbót -samkomulag Jóns Kristjánssonar og Garðars Sverrissonar.  
  • Mál nr. 549/2002 Fyrningarákvæði vegna endurgreiðslu TR á tekjutryggingu. Framhald dómsmáls nr. 125/2000. Dómurinn er þekktur sem „Öryrkjabandalagsdómurinn seinni“.
  • Mál nr. 125/2000 Tryggingastofnun ríkisins gegn Öryrkjabandalagi Íslands og gagnsök. Tekjutrygging örorkulífeyrisþega skerðist af tekjum maka (varði við brot á lögum). Dómurinn er þekktur sem „Öryrkjabandalagsdómurinn fyrri“. 

Dómsmál vegna búsetuskerðingar á félagslegri aðstoð

Eftir margra ára baráttu ÖBÍ fékkst loksins viðurkenning á því að túlkun og útreikningur TR á búsetuhlutfalli vegna búsetu erlendis fyrir upphaf örorkumats væri ólögmætt. Í kjölfar álits umboðsmanns Alþingis nr. 8955/2016, féllst íslenska ríkið á að TR myndi breyta framkvæmd á útreikningi búsetuhlutfalls til betri vegar (þó enn eigi ýmislegt eftir að koma í ljós um breytta framkvæmd). Stofnunin ætlar þó enn að skerða sérstöku framfærsluuppbótina sem greidd er samkvæmt lögum um félagslega aðstoð til viðbótar við greiðslur samkvæmt lögum um almannatryggingar. Málið er rekið til þess að fá viðurkennt að sérstök framfærsluuppbót, sem er greidd samkvæmt lögum um félagslega aðstoð, skuli ekki skerða vegna fyrri búsetu erlendis. Málið vannst fyrir héraðsdómi, en TR óskaði eftir áfrýjunarleyfi til Landréttar, sem var veitt. Málið var dæmt í Landsrétti, Þar sem sigur vannst. Ríkisstjórnin samþykkti í kjölfarið að leita leyfis til áfrýjunar til Hæsaréttar, sem var veitt. Dómur féll í Hæstarétti 6. apríl 2022, þar sem þriðja dómstigið dæmdi gegn ríkinu. Fullnaðarsigur er því í höfn í þessu máli, en ekki er ljóst hvenær og hvernig gert verður upp við þá sem geta sótt fordæmi í dóminn. Dóm Hæstaréttar má finna hér.

Hér eru nokkrir úrskurðir frá Úrskurðarnefnd velferðarmála og álit Umboðsmanns Alþingis sem tengjast málefnum fatlaðs fólks. Hægt er að leita að úrskurðum velferðarmála á vef stjórnarráðs Íslands. Hér eru tenglar á þá helstu: 

Álit og niðurstöður Umboðsmanns Alþingis

Úrskurðarnefnd velferðarmála