Drög að frumvarpi til laga um brottfararstöð

Umsögn ÖBÍ réttindasamtaka um drög að frumvarpi til laga um brottfararstöð. Mál nr. S-193/2025. ÖBÍ réttindasamtök (ÖBÍ) eru heildarsamtök fatlaðs fólks á Íslandi. Hlutverk samtakanna er að koma fram fyrir hönd fatlaðs fólks í hverskyns hagsmunamálum.

Almennar athugasemdir

Því miður veldur margt í frumvarpinu ÖBÍ miklum vonbrigðum. Að mati ÖBÍ þarf að leggja ríkari áherslu á málefni fólks á flótta, barna og fatlaðs fólks. Öryggisgæsla og valdbeiting virðist vera í forgrunni, þrátt fyrir að brottfararstöð sé ætluð fólki sem ekkert hefur sér til sakar unnið. Því miður er of margt líkt með þeirri brottfararstöð sem lýst er í fumvarpinu og fangelsum.

ÖBÍ gagnrýnir að við framsetningu málsins sé gefið í skyn að íslenska ríkinu sé skylt samkvæmt tilskipun 2008/115/EB að koma á fót sérútbúinni varðhaldsmiðstöð (e. specialised detention center). Að mati ÖBÍ felur tilskipunin ekki í sér slíka skyldu. Það sem raunverulega skiptir máli er að hætt verði þeirri framkvæmd sem nú er viðhöfð, að vista umsækjendur um alþjóðlega vernd í fangelsum við óviðunandi aðstæður. Það sem tilskipunin áskilur hins vegar er að vægari úrræða sé ætíð leitað áður en notast er við varðhald hafi viðkomandi ríki ákveðið að fara þá leið að notast við varðhald.

BÍ leggst sem fyrr gegn því að heimilt verði að vista börn í brottfararstöð. Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna er mótfallin varðhaldsvistunum barna, þ.m.t. barna á flótta. Byggir sú afstaða m.a. á því að samkvæmt rannsóknum getur varðhaldsvistun barna, óháð ástæðum og aðbúnaði, valdið börnum skaða. Samkvæmt stofnuninni getur það aldrei talist barni fyrir bestu að vera varðhaldsvistað. Barnahjálp Sameinuðu þjóðanna (UNICEF) er sömuleiðis mótfallið varðhaldsvistunum barna.

Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna mælir einnig almennt gegn varðhaldsvistun fatlaðs fólks. Nefnd Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks hefur nýlega gagnrýnt kanadísk stjórnvöld fyrir varðhaldsvistanir á fötluðum umsækjendum um alþjóðlega vernd og farendum og kallað eftir að þeim verði hætt. ÖBÍ gagnrýnir að lítið tillit virðist hafa verið tekið til samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks við gerð frumvarpsins (SRFF).

Að mati ÖBÍ ætti að hefja vinnu við gerð frumvarpsins að nýju með breyttum áherslum. Athugasemdir í þessari umsögn eru ekki tæmandi.

Athugasemdir við einstakar greinar frumvarpsins

Um 2. gr. – Að mati ÖBÍ er skilgreining einstaklinga í sérstaklega viðkvæmri stöðu ekki fullnægjandi til að tryggja réttindi fatlaðs fólks samkvæmt SRFF. Samningurinn grundvallast á þeirri staðreynd að fatlað fólk nýtur mannréttinda í mun minna mæli en annað fólk. Ákvæði hans kveða því á um tilteknar skyldur ríkja til að jafna það misrétti. ÖBÍ leggur því til að vísað verði til samningsins í lögunum.

Um 5. gr.

ÖBÍ gagnrýnir að megin áhersla sé lögð á að starfsfólk brottfararstöðvar uppfylli skilyrði þess að starfa sem fangaverðir. Að mati samtakanna ætti að leggja megin áherslu á þekkingu starfsfólks á málefnum fólks á flótta, barna og fatlaðs fólks. Þannig sé stuðlað að faglegri meðferð á málum einstaklinga og því að fyrirbyggja mannréttindabrot og margskonar vandamál. Að mati ÖBÍ er nokkur þversögn að í frumvarpi til laga um öryggisráðstafanir samkvæmt dómsúrlausn er áhersla á mannréttindi og velferð mun meiri en í því frumvarpi sem hér er til umsagnar, þrátt fyrir að brottfararstöð sé ætluð einstaklingum sem hafa sér ekkert til sakar unnið.

Um 8. gr.

Í 4. mgr. 8. gr. segir að fjölskyldum skuli séð fyrir sérstökum vistarverum sem tryggja fullnægjandi friðhelgi þeirra. Að mati ÖBÍ verður að ganga mun lengra í að tryggja réttindi fólks, þ.m.t. barna. Í greinargerð er vísað með almennum hætti til framkvæmdar í öðrum Schengen-ríkum. Þar sé fjölskyldum annað hvort séð fyrir sérstöku húsnæði, þar sem þeim er tryggt viðunandi fjölskyldulíf og aðbúnaður sem hentar hagsmunum og þörfum barna og áhersla sé lögð á barnvænt umhverfi, eða þær eru vistaðar á sérstökum fjölskyldugangi eða á fjölskyldudeild með sömu áherslum og að framan greinir. Að mati ÖBÍ er ekki fullnægjandi að vísa með svo almennum og óljósum hætti til réttinda í greinargerð. Réttindin verði að taka skýrt fram í lögunum.

Um 9. gr.

Í ákvæðinu er vísað til réttinda einstaklinga í viðkvæmri stöðu og ítrekar ÖBÍ að það er ekki fullnægjandi til að tryggja mannréttindi fatlaðs fólks. Þá vantar ákvæði um skyldu til að tryggja aðgengi fyrir fatlaða fólk, þ.m.t. hreyfihamlaða, sjón- og heyrnarskerta, og tryggja þarf skynrænt aðgengi. Einnig þarf að kveða á um viðeigandi aðlögun í samræmi við SRFF. Ekki er nóg að vísa til þess í athugasemdum í greinargerð að þörf geti verið á hjólastólaaðgegni og möguleika á túlki. Um er að ræða mannréttindi fatlaðs fólks sem verður að tryggja með lögum.

Um 10. gr.

Í 3. mgr. 10. gr. er almennt kveðið á um rétt stofnana og félagasamtaka til að kynna sér aðstæður í brottfararstöð að fyrirfram fengnu leyfi frá lögreglustjóra. Að mati ÖBÍ þarf að kveða skýrar á um rétt mannúðarsamtaka til að hafa eftirlit með aðstæðum einstaklinga í brottfararstöð. Enn fremur leggur ÖBÍ til að í frumvarpinu verði kveðið á um fagráð sem sé til ráðgjafar stjórnendum brottfararstöðvar og hafi eftirlit með aðstæðum og mannréttindum einstaklinga. Í fagráði ættu m.a. sæti tilgreind félög, t.d. Rauði krossinn. Þá leggur ÖBÍ til að í lögunum verði vísað til OPCAT eftirlits Umboðsmanns Alþingis og eftirlitsskyldna Mannréttindastofnunar Íslands og Umboðsmanns barna.

Um 11. gr.

Að mati ÖBÍ eru ákvæði 11. gr. og umfjöllun um þau í greinargerð of óskýr. Samkvæmt ákvæðinu má víkja frá 4. mgr. 8. gr. um friðhelgi fjölskyldna en af skýringunum er óljóst hvort um er að ræða undanþágu sem er meira eða minna íþyngjandi fyrir viðeigandi vistmenn og börn þeirra.
Um ákvæði III. kafla – ÖBÍ telur að draga ætti verulega úr þeim þvingunarúrræðum sem mælt er fyrir um í III. kafla. Að mati ÖBÍ er með þeim farið of langt út fyrir þann tilgang frumvarpsins að tryggja að útlendingur sé á tilteknum stað þegar kemur að því að framkvæma flutning frá landinu. ÖBÍ leggur til að í tengslum við öll slík úrræði verði kveðið á um stranga skyldu til atvikaskráninga og að þær verði gerðar eftirlitsaðilum aðgengilegar sem og fagráði, sbr. umfjöllun um 10. gr. hér að framan.

Um 12. gr.

ÖBÍ hugnast ekki heimild 3. mgr. 12. gr. um að beita börn valdi. ÖBÍ er sem fyrr mótfallið allri varðhaldsvistunum barna.

Um 15. og 16. gr.

ÖBÍ hugnast ekki ákvæði 15. og 16. gr. um heimild til beitingar agaviðurlaga. Að mati ÖBÍ er með því farið of langt út fyrir þann tilgang frumvarpsins að tryggja að útlendingur sé á tilteknum stað þegar kemur að því að framkvæma flutning frá landinu.

Um 17. gr.

ÖBÍ óttast að túlka megi 17. gr. frumvarpsins með þeim hætti að heimilt verði að vista börn í öryggisklefa. Að mati ÖBÍ þarf að breyta frumvarpinu til að fyrirbyggja það. Í ákvæðum 17. gr. um öryggisklefa er hvergi minnst á að tryggja þurfi mannréttindi eða viðeigandi aðlögun fyrir fatlað fólk. ÖBÍ bendir á að þegar hið opinbera telur þörf á að öryggisvista einstaklinga er það oft í tengslum við fötlun viðkomandi. Í 1. mgr. 14. gr. SRFF kemur fram aðildarríkin skuli tryggja að fötlun skuli ekki undir neinum kringumstæðum réttlæta frelsissviptingu. Samkvæmt 2. mgr. 14. gr. skulu aðildarríkin tryggja fötluðu fólki sem svipt er frelsi sínu á einhvern hátt mannréttindi til jafns við aðra í samræmi við alþjóðleg mannréttindalög og tryggja að meðferð þess samræmist markmiðum og meginreglum samningsins, meðal annars með því að tryggja því viðeigandi aðlögun.

Um 22. gr.

ÖBÍ gerir athugasemd við hvernig börnum er ætlað að njóta mis mikilla mannréttinda út frá ólíkum aðstæðum foreldra samkvæmt stafliðum ákvæðisins. Sem dæmi má vista barn í brottfararstöð ef ekki liggur fyrir hver útlendingur er, n.t.t. foreldrið, sbr. a-liður. Það er hins vegar óheimilt í þeim tilvikum sem líklegt er talið að umsókn foreldrisins verði synjað um efnismeðferð, sbr. g-liður. Með þessu er augljóslega ekki verið að setja hagsmuni og mannréttindi barnanna í forgrunn. Þá kemur fram að ef nauðsyn ber til sé lögreglu heimilt að beita valdi við framkvæmd ákvörðunar um vistun í brottfararmiðstöð. Engar undantekningar eru á því og getur samkvæmt því átt við um börn og fatlað fólk. Að mati ÖBÍ þarf að gera breytingar á frumvarpinu til að fyrirbyggja það.

ÖBÍ mun koma á framfæri frekari athugasemdum á seinni stigum gerist þess þörf.

Ekkert um okkur án okkar!

Alma Ýr Ingólfsdóttir
formaður ÖBÍ

Sigurður Árnason
lögfræðingur ÖBí

Drög að frumvarpi til laga um brottfararstöð
Dómsmálaráðuneytið. Mál nr. S-193/2025.
Umsögn ÖBÍ, 16. október 2025