Þjóðin býr við erfitt efnahagsástand svo sem verðbólgu sem bitnar mest á þeim sem síst skyldi. Þrálát verðbólga geisar enn á Íslandi með tilheyrandi vaxtahækkunum, lækkandi kaupmætti og erfiðleikum fyrir mikinn fjölda landsmanna. Ekki síst fatlað fólk. Stöðug barátta ÖBÍ fyrir sífellt batnandi lífskjörum fatlaðs fólks og langveikra skilaði hækkunum til örorku og endurhæfingarlífeyristaka. Baráttan um að verja kaupmátt og sækja stöðugt á er og verður viðvarandi verkefni.
ÖBÍ réttindasamtök hafa lagt mikla áherslu á samráð í öllum umsögnum og samtölum við stjórnvöld síðustu ár. Virkt og virt samráð er að mati ÖBÍ lykill að bestu niðurstöðu í öllum þeim málum sem varða fatlað fólk. Síðasta ár einkenndist af miklu samstarfi og samráði og er það vel, meira samráð þarf þó að vera um kjaramál fatlaðs fólks.
Fyrsta starfsárinu undir nýju merki er nú lokið. Endurmörkuninni hefur verið mjög vel tekið og gefið baráttunni byr í seglin. Sá byr hefur verið nýttur til að knýja á um frekari umbætur í íslensku samfélagi.
Skrifstofa ÖBÍ réttindasamtaka var flutt um hæð á árinu og er nú á 2. hæð í Sigtúni 42. Við hönnun nýja rýmisins og annarra breytinga sem gerðar voru samhliða í húsinu var tekið mið af hugmyndafræði algildrar hönnunar og aðgengi því til fyrirmyndar.
Í samræmi við þá stefnu að skapa miðstöð mannréttinda í Sigtúni 42, Mannréttindahúsið, hefur eldra skrifstofurými hefur verið leigt út til aðildarfélaga og annarra sem starfa á sviði mannréttinda. Gert er ráð fyrir að húsið opni formlega með mannréttindaviku í nóvember næstkomandi og er undirbúningur vel á veg kominn.
Skref í baráttunni
ÖBÍ réttindasamtök eru leiðandi afl í íslensku samfélagi í málefnum fatlaðs fólks. Verkefnin eru stór og mikilvæg og róðurinn gjarnan þungur. Þrátt fyrir það hefur tekist að stíga þýðingarmikil skref á starfsárinu.
Fjárlög
Ríkisstjórn Vinstri grænna, Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks undir forystu Katrínar Jakobsdóttur lagði fram fjárlög fyrir árið 2023 í október og tóku ÖBÍ réttindasamtök fyrir tvær megináherslur í sinni umsögn sem vörðuðu annars vegar kjör og atvinnumál fatlaðs fólks og hins vegar heilbrigðismál og endurhæfingu. Lagt var til að hækka örorkulífeyri um 10%, hætta tekjuskerðingum frá fyrstu krónu og að hækka frítekjumark í 200.000 krónur á mánuði. Þá var lagt til að stjórnvöld auki fjárheimildir vegna endurhæfingar- og heilbrigðisþjónustu, að Sjúkratryggingar Íslands (SÍ) fái fjárheimild til að semja við fagstéttir í heilbrigðisþjónustu og að fjárframlag til geðheilbrigðisþjónustu verði aukið.
Þessum áherslum var fylgt eftir í fjölmiðlum, á samfélagsmiðlum, með tilkynningum og yfirlýsingum og á bæði opnum og lokuðum fundum.
Frítekjumark
Eftir áralanga baráttu gat ÖBÍ loks fagnað því í desember 2022 að Alþingi samþykkti að hækka frítekjumark örorku- og endurhæfingarlífeyristaka vegna atvinnutekna úr tæpum 110.000 krónum í 200.000 krónur á mánuði, eða 2,4 milljónir á ári. Langþráðum áfanga og miklu réttlætismáli var þar með náð. Þetta var í fyrsta sinn frá árinu 2009 sem frítekjumarkið var hækkað.
Hækkanir lífeyris
ÖBÍ réttindasamtök leggja mikla áherslu á raunhækkun örorkulífeyris. Alþingi samþykkti 7,4% hækkun á lífeyri sem tók gildi um áramótin. Upphaflega lagði ríkisstjórnin til 6% hækkun í drögum fjárlagafrumvarps en ÖBÍ krafðist 10% hækkunar. Eftir mikinn þrýsting var ákveðið að bæta við 1,4 prósentustigum en það dugði þó ekki til að halda í við verðbólgu. Lífeyrir var svo aftur hækkaður 1. júlí um 2,5%, að sögn stjórnvalda vegna verðbólgu, en sú hækkun dugði ekki heldur til að halda í við hina þrálátu verðbólgu né þróun launa á vinnumarkaði þrátt fyrir háværa kröfu ÖBÍ og fjölmargra annarra. Er þetta annað árið í röð sem hækkun á lífeyri næst inn á miðju ári.
Eingreiðslur
ÖBÍ réttindasamtök þrýstu á að eingreiðsla yrði greidd fötluðu fólki í desember 2022. Alþingi samþykkti 60.000 króna eingreiðslu til örorku- og endurhæfingarlífeyristaka. Upphaflega stóð til að eingreiðslan yrði 28.000 krónur en eftir skýra kröfu ÖBÍ og fleiri aðila varð þingmeirihlutinn við þeirri réttlátu kröfu að hækka eingreiðsluna.
Samningar við sérgreinalækna
Stjórnvöld gerðu loks samkomulag við sérgreinalækna eftir langvarandi samningsleysi og áralangan þrýsting ÖBÍ undir lok júní og tók nýi samningurinn gildi þann 1. september 2023.
Sérgreinalæknar voru án samnings við sjúkratryggingar frá árslokum 2018 og bitnaði það einkum á notendum þjónustunnar. Þeir hafa því þurft að borga komugjöld, stundum nefnd „leiðréttingargjöld vegna samningsleysis“ sem hafa hlaupið á þúsundum króna.
Þessi komugjöld komu verst niður á þeim sem síst skyldi. Samkvæmt skýrslu ÖBÍ frá árinu 2020 nam heildarsumma greiddra komugjalda árið 2020 1,7 milljörðum króna. Miðað við það má áætla að upphæðin hafi verið minnst fimm milljarðar króna árið 2022.
ÖBÍ réttindasamtök hafa lengi þrýst á gerð nýrra samninga við sérgreinalækna. Bandalagið stóð fyrir málþingi um komugjöldin og lét gera rannsókn á kostnaði í heilbrigðisþjónustu á starfsárinu. Því er ánægjulegt að þetta mál sé loks í höfn. Enn á þó eftir að gera samning við sjúkraþjálfara og uppfylla loforð um niðurgreiðslu sálfræðiþjónustu.
Stæðiskort og gjaldtaka
Reykjavíkurborg ákvað eftir þrýsting ÖBÍ að falla frá ólögmætri gjaldtöku í bílastæðahúsum. Borgin hafði rukkað handhafa stæðiskorta fyrir hreyfihamlaða fyrir að leggja í húsunum þrátt fyrir að í umferðarlögum segi að handhafar stæðiskorta megi leggja í gjaldskyld bílastæði án greiðslu. Enn er unnið að því að tryggja að þessi lög séu virt á einkareknum bílastæðum um land allt.
Þá voru í júní 2023 í fyrsta sinn gefnar út leiðbeiningar um notkun stæðiskorta. Ingveldur Jónsdóttir tók við fyrsta leiðbeiningabæklingnum hjá Sýslumanni höfuðborgarsvæðisins. Leiðbeiningarnar verða afhentar öllum sem sækja ný stæðiskort til sýslumanns.
Stafræn örorkuskírteini
Í júní 2023 varð fyrst hægt að nálgast stafræn örorkuskírteini á Ísland.is. Áður hafði einungis verið hægt að fá plastskírteini á vef Tryggingastofnunar ríkisins (TR) en með breytingunni getur sá hópur sem er með 75% örorkumat fengið skírteinin í snjallsíma.
Stóraukið samráð
Árangur í þeim málaflokkum sem ÖBÍ réttindasamtök láta sig varða næst ekki án virks samtals og samráðs við ríki og sveitarfélög. Formaður ÖBÍ og aðrir fulltrúar hafa sótt fjölda funda með ráðherrum, sveitarstjórnarfólki, þingmönnum og starfsmönnum í stjórnsýslu og komið þar sjónarmiðum samtakanna skýrt á framfæri. Slíkir fundir eru ákaflega gagnlegir þar sem upplýsingastreymið er á báða bóga. Formaður ÖBÍ á sæti í samráðsnefnd um málefni fatlaðs fólks sem heyrir undir ráðherra og eru fundir þar á átta vikna fresti að jafnaði. Auk þessa sækir formaður fundi Réttindavaktar og Velferðarvaktar þar sem málefni fatlaðs fólks og annarra minnihlutahópa hafa verið til umræðu. Þá var formaður skipaður í Sjálfbærniráð sem skipað er forsætisráðherra sem er formaður, öðrum ráðherrum í ríkisstjórn, auk fulltrúa frá sveitarfélögum, Alþingi, aðilum vinnumarkaðar og frjálsum félagasamtökum.
Landsáætlun og fundir
Eitt stærsta verkefnið á sviði samráðs þetta starfsárið er hið mikla starf kringum Landsáætlun í málefnum fatlaðs fólks til ársins 2030. ÖBÍ réttindasamtök eiga fulltrúa í þeim ellefu hópum sem unnið hafa með greinar SRFF og skiluðu í sumar verkefnatillögum til félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins. Í hópunum voru einnig fulltrúar úr nokkrum ráðuneytum auk annarra hagsmunaaðila. Samstarfið hefur gengið vel.
Staðan á samstarfinu var tekin og upplýst um hana opinberlega á veglegu samráðsþingi í Hörpu þann 16. febrúar. Ríflega 300 manns sóttu þingið og álíka fjöldi fylgdist með því í beinu streymi á netinu. Um 130 tillögur að verkefnum voru kynntar á viðburðinum, sem þótti lukkast vel. Formaður og framkvæmdastjóri ÖBÍ réttindasamtaka kynntu annars vegar samstarfsverkefni um algilda hönnun og vitundarvakningu um lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Kosið var um tillögur í aðgerðaáætlun og var félags- og vinnumarkaðsráðuneyti falið að taka ákvarðanir um næstu skref.
Ráðherra stóð í framhaldinu fyrir ellefu samráðsfundum vítt og breitt um landið. Var síðasti fundurinn haldinn með rafrænum hætti undir lok ágústmánaðar. Óskaði ráðuneytið eftir þátttöku ÖBÍ og voru fulltrúar bandalagsins með framsögu á fundunum auk þess að sitja fyrir svörum í lok funda.
Breytingar á almannatryggingakerfinu
Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið vinnur að heildarendurskoðun og breytingum á almannatryggingakerfinu og hefur umtalsvert samráð verið haft við ÖBÍ vegna þeirrar vinnu. Formaður og varaformaður ÖBÍ hafa sótt fund með ráðherra. Málefnahópum ÖBÍ og starfsfólki var boðið til annars fundar í sumar og í byrjun hausts fengu formenn aðildarfélaga kynningu á fyrirhuguðum breytingum og tækifæri til þess að koma athugasemdum á framfæri og eiga samtal við ráðherra. ÖBÍ réttindasamtök leggja ríka áherslu á að samráð verði áfram í forgangi og að allar breytingar á kerfinu verði til hins betra.
Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna
ÖBÍ tók þátt í vinnuhópum vegna stöðu Íslands gagnvart Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun. Fimm fulltrúar ÖBÍ áttu sæti í vinnuhópunum og var rödd þeirra mikilvæg þar sem málefni fatlaðs fólks og staða þess hóps fékk sýnileika í vinnunni, sem annars hefði ekki orðið. Forsætisráðuneytið leiddi vinnuna og gaf að lokum út Grænbók um sjálfbært Ísland í júlí.
Umsagnir
Árlega sendir skrifstofa ÖBÍ frá sér fjölda bréfa til opinberra aðila er varða málefni fatlaðs fólks. Teymisstjóri og teymi umsagna fara yfir umsagnarbeiðnir sem berast bandalaginu, flokka þær og ákveða hvaða beiðnum rétt er eða þarf að bregðast við. ÖBÍ sendi stjórnvöldum um 100 umsagnir á 153. löggjafarþingi Alþingis 2022-2023.
Réttindabarátta og vitundarvakning
Barátta fyrir bættri stöðu fatlaðs fólks er kjarninn í starfsemi ÖBÍ réttindasamtaka. Árangurinn byggir á því að ÖBÍ nái eyrum yfirvalda og skilningi og samstöðu samfélagsins. Til að svo verði þarf að koma sjónarmiðum bandalagsins á framfæri á margvíslegan hátt, jafnt á götum úti sem í dómsal.
Hagsmunabarátta
1. maí
Fatlað fólk fjölmennti í kröfugöngu 1. maí undir fána ÖBÍ réttindasamtaka. Einkennisorðin í ár voru jöfnuður og réttlæti. Kröfuspjöld innihéldu kröfur um afkomuöryggi, aðgengi að samfélagi, menntun og atvinnu. Fjöldi fatlaðs fólks innan raða ÖBÍ ýmist var eða er á vinnumarkaði. Það er brýnt að fatlað fólk hafi raunverulegt aðgengi að vinnumarkaði og forsendan fyrir því er að í boði séu fjölbreytt hlutastörf. Stefna stjórnvalda er að svo verði. ÖBÍ gerir kröfu um nauðsynlegar breytingar til að þessi stefna verði að veruleika.
Hugmyndafundur ungs fólks
Brýnt er að huga sérstaklega að réttindum fatlaðra barna og að tryggja að sjónarmið þeirra sjálfra komist á framfæri. Í því skyni stóð barnamálahópur ÖBÍ fyrir hugmyndafundi ungs fólks í nóvember 2022. Skipulagning og utanumhald var í höndum Elínar Hoe Hinriksdóttur, þáverandi formanns, og Andreu Valgeirsdóttur starfsmanns hópsins. Þangað mættu fötluð börn, systkini þeirra og ungt fólk með fatlaða foreldra. Þátttakendur voru á aldrinum 13 til 18 ára. Efni fundarins var hvað sé gott í íslensku samfélagi og hverju þurfi að breyta. Til dæmis í skólakerfinu, tómstundum, íþróttum, aðgengismálum og öðru. Var fundurinn vel heppnaður.
Skýrsla með sjónarmiðum þátttakenda var tekin saman í kjölfarið. Fulltrúar þeirra sem á fundinum voru sóttu svo fund með Ásmundi Einari Daðasyni, mennta- og barnamálaráðherra, og afhentu honum skýrsluna. Áttu fulltrúarnir jafnframt greinargott og opinskátt samtal við ráðherra þar sem þau deildu reynslu sinni af skólakerfinu, tómstundum og samfélaginu öllu. Ráðherra hét því að skoða skýrsluna og boða fulltrúana á sinn fund á nýjan leik til að ræða framhaldið.
Vitundarvakning um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks
Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks (SRFF) er leiðarstefið í starfsemi ÖBÍ réttindasamtaka og því mikilvægt að stjórnvöld, þingheimur og samfélagið allt öðlist skilning á mikilvægi þess að lögfesta samninginn eins fljótt og auðið er.
ÖBÍ átti í samstarfi við auglýsingastofuna ENNEMM um fjölþætta vitundarvakningu um mikilvægi þess að lögfesta SRFF „strax“. Auglýsingar og skilaboð voru birt á svo gott sem hverjum vettvangi þar sem krafan var skýr: „Lögfestum samninginn strax.“
Formaður ÖBÍ, starfsmenn og formenn málefnahópa gerðu sér ferð í Alþingishúsið undir lok nóvember 2022 til að hitta formenn þingflokka og þá þingmenn sem áhuga sýndu til að afhenda þeim húfu sem merkt er RÉTTINDI og merki ÖBÍ réttindasamtaka. Húfan var og er áminning um að lögfesta þarf SRFF þannig að fatlað fólk öðlist sjálfsögð réttindi. Hópnum var vel tekið og heimsóknin vakti þó nokkra fjölmiðlaathygli. Framtíðin er í húfu!
Dómsmál
Alls voru fimmtán dómsmál í gangi á vegum ÖBÍ réttindasamtaka í lok starfsársins. Málin voru á mismunandi stað í dómskerfinu; eitt hjá Hæstarétti, tvö í Landsrétti, þrjú fyrir Héraðsdómi en önnur á undirbúningsstigum. Eitt mál til viðbótar sem ÖBÍ styður við er á bið hjá Mannréttindadómstól Evrópu.
Meðal annars má nefna mál sem varðar svonefnda krónu á móti krónu skerðingu. Landsréttur sýknaði TR af kröfum ÖBÍ réttindasamtaka í málinu í desember 2022 og var því sótt um áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar. Sú umsókn var samþykkt og verður látið reyna á málið fyrir Hæstarétti.
Málin eru öll fordæmisgefandi og hafa þýðingu fyrir mörg hundruð eða mörg þúsund manns. Hagsmunir málanna í krónum talið hlaupa á hundruðum milljóna eða nokkrum milljörðum króna hverju sinni (í þeim málum þar sem tekist er á um réttindi sem skila sér í beinum fjárgreiðslum fyrir skjólstæðinga ÖBÍ). Sigur í einu dómsmáli hefur þannig mikil fjárhagsleg áhrif og/eða önnur jákvæð áhrif á fjölda fólks.
Sem dæmi um bein áhrif dómsmálanna má nefna tvö mál sem lauk í Hæstarétti vorið 2022, annars vegar um búsetuskerðingar á sérstakri framfærsluuppbót og hins vegar um NPA.
Það segir sína sögu að öll þau mál sem ÖBÍ hefur farið með fyrir dómstóla hafa endað fyrir Hæstarétti Íslands, en það er alls ekki sjálfgefið. Eftir dómstólabreytinguna 2018 (tilkoma Landsréttar sem millidómstigs) fara einungis stór og mikilvæg mál til Hæstaréttar. Það er því ljóst að þau mál sem ÖBÍ hefur valið að láta reyna á teljast öll meðal „stærstu“ og mikilvægustu mála sem eru í gangi í íslenska dómskerfinu.
Fjöldi málanna skýrist m.a. af því að dómsmál geta tekið langan tíma, elstu málin sem enn eru í rekstri fyrir dómstólum eru frá árinu 2019. Daníel Isebarn, lögmaður ÖBÍ, hefur haldið utan um málarekstur bandalagsins fyrir dómstólum.
Til viðbótar við stóru málin eru fjölmörg „minni“ mál. Þau eru ekki minna merkileg en minni lögmannsvinna fer í þau.
Lögfræðingar skrifstofu ÖBÍ sinna jafnframt mörgum málum er varða stjórnvaldskærur til ráðuneyta, kærur til úrskurðarnefnda, kvartanir til umboðsmanns Alþingis, minnisblöð, erindi til stjórnvalda/Alþingis, ýmissi ráðgjöf o.fl.
Rannsóknir og kannanir
ÖBÍ réttindasamtök létu eins og áður vinna kannanir og rannsóknir á starfsárinu í því skyni að mæla stöðu fatlaðs fólks á Íslandi og viðhorf almennings í málaflokknum. Niðurstöðurnar vöktu jafnan þó nokkra athygli og hafa leitt til aukins samtals og aðgerða í málaflokknum.
Rannsókn á húsnæðismarkaði
Rannsókn sem Félagsvísindastofnun HÍ gerði fyrir ÖBÍ um stöðu fatlaðs fólks á húsnæðismarkaði var kynnt í nóvember 2022. Niðurstöður könnunarinnar leiddu í ljós að 58% öryrkja búa í eigin húsnæði samanborið við 74% allra fullorðinna. Þá eru 29% öryrkja á leigumarkaði miðað við 13% allra fullorðinna á landinu.
Þeir öryrkjar sem eru á leigumarkaði sögðu almennt erfitt að fá leigt húsnæði á almennum markaði og fer stór hluti tekna þeirra í rekstur húsnæðis. Alls sögðust 12% greiða meira en 75% útborgaðra launa en 25% greiða á milli 51% og 75%.
Fatlað fólk á leigumarkaði er tvöfalt líklegra en fólk almennt til að hafa mjög eða frekar miklar áhyggjur af kostnaði við rekstur húsnæðis, eða 38% samanborið við 19%.
Niðurstöðurnar sýna að staða fólks sem býr í leiguhúsnæði er almennt verri. Það greiðir hærra hlutfall tekna í rekstur, hefur meiri áhyggjur af kostnaði og er líklegra til þess að lenda í vanskilum.
Slæmt aðgengi að biðstöðvum
ÖBÍ fékk VSÓ ráðgjöf til að vinna skýrslu um ástand stoppistöðva fyrir Strætó á landsbyggðinni og voru niðurstöðurnar kynntar í nóvember. Þar kom fram að aðgengi að eða yfirborð 166 af alls 168 stoppistöðvum taldist slæmt eða mjög slæmt. Þessi úttekt kom í framhald athugunar á þeim 556 stoppistöðvum í Reykjavík sem Reykjavíkurborg lét skoða sumarið 2022. Þar töldust fjórar stöðvar með gott aðgengi og ellefu með gott eða mjög gott yfirborð.
Viðhorf til kjara fatlaðs fólks
Gallup vann rannsókn fyrir ÖBÍ á viðhorfi Íslendinga til kjara öryrkja og voru niðurstöðurnar afar skýrar. Mikill meirihluti taldi kjör örorkulífeyristaka frekar slæm eða mjög slæm og taldi sömuleiðis brýnt að bæta þau. Enn fremur voru þátttakendur í könnuninni spurðir hverjar þeir telja tekjur öryrkja (þ.e. óskertan örorkulífeyri) vera, hvað þeir telji æskilegt að óskertur örorkulífeyrir sé sem og hvað myndi duga viðkomandi til framfærslu á mánuði ef viðkomandi missti starfsgetuna á morgun.
Að meðaltali svöruðu þátttakendur því að þeir telji óskertan örorkulífeyri vera 278.976 krónur eftir skatt, að æskilegar tekjur væru 388.650 krónur og að þeir þyrftu sjálfir 466.259 krónur.
Lífskjör og heilbrigðisþjónusta á Íslandi
Félagsvísindastofnun HÍ var fengin til að gera könnun fyrir ÖBÍ og Rúnar Vilhjálmsson, prófessor í félagsfræði, sem var kynnt í maí 2023. Niðurstöður sýndu meðal annars að stór hluti fólks sem er metið með a.m.k. 75% örorku á Íslandi frestar því að fara til læknis og sjúkraþjálfara og sækir ekki lyf sem því er ávísað.
Veruleg tengsl eru á milli útgjalda einstaklinga og heimila til heilbrigðismála og frestunar læknisþjónustu. Sem sagt, margt fólk hættir við að fara til læknis eða frestar því af því það hefur einfaldlega ekki efni á því. Hið sama gildir um að sækja ávísuð lyf í apóteki.
Staðan er sú að umtalsverður hópur býr við verulega kostnaðarbyrði vegna útgjalda til heilbrigðismála. Þar er staða yngra fólks, einstæðinga, lágtekjufólks og fatlaðs fólks verst.
Samkvæmt niðurstöðum könnunarinnar voru áætluð bein heildarútgjöld heimilis vegna heilbrigðismála 244.207 krónur fyrir meðalheimili á landsvísu miðað við 323.437 krónur á heimili fólks sem metið er með a.m.k. 75% örorku.
Staða fatlaðs fólks á Íslandi
Ákveðið var að endurtaka könnun um stöðu fatlaðs fólks á Íslandi sem Varða rannsóknarmiðstöð vinnumarkaðarins gerði fyrir ÖBÍ 2021. Sú vinna hófst í júní og heldur Varða nú sem fyrr á verkefninu. Leitað var til TR um aðstoð við að koma könnuninni á framfæri við viðskiptavini TR sem heyra undir málaflokkinn. TR tók beiðninni afar vel og hefur góð samvinna verið milli TR og Vörðu um hvernig staðið skuli að málum. Með þessu samstarfi eru töluvert meiri líkur til þess að svörunin verði góð sem skilar þá betri gögnum um stöðu fatlaðs fólks á Íslandi.
Upplýsingagjöf og miðlun
ÖBÍ réttindasamtök leggja áherslu á að miðla sínum áherslum og sjónarmiðum til almennings. Þetta er gert í gegnum fréttir fjölmiðla, innsendar greinar, samfélagsmiðla ÖBÍ, auglýsingar og eigin vefsíðu. ÖBÍ hefur náð nokkuð vel í gegn með sín baráttumál hvað hefðbundna fjölmiðla varðar. Alla jafna hefur tekist að tryggja umfjöllun um málþing og viðburði, útgefnar skýrslur, kannanir og yfirlýsingar. Alls voru birtar tæplega 170 umfjallanir um ÖBÍ í fjölmiðlum fyrri hluta árs 2023 og var yfirgnæfandi meirihluti umfjöllunarinnar annað hvort jákvæður eða hlutlaus.
ÖBÍ nýtti í samstarfi við ENNEMM endurmörkun bandalagsins til að vekja enn frekari athygli á málefnum fatlaðs fólks og mikilvægi þess að lögfesta SRFF á starfsárinu. Vandaðar auglýsingar voru birtar á neti, í sjónvarpi, útvarpi og á víðavangi. Fyrir vikið fengu ÖBÍ og ENNEMM fjórar tilnefningar til Lúðursins, íslensku auglýsingaverðlaunanna.
ÖBÍ er sem fyrr afar sýnilegt á Facebook, þeim samfélagsmiðli sem Íslendingar nota hvað mest. Alls náðu Facebook-birtingar til 260.596 notenda á tímabilinu samanborið við 194.389 á starfsárinu á undan. Fjöldi fylgjenda á Facebook þokast nær 10.000.
Instagramsíða ÖBÍ hefur tekið stakkaskiptum á starfsárinu. Alls voru birtar 66 færslur og 206 söguinnlegg sem náðu til 145.751 notenda. Þetta er gríðarleg aukning frá síðasta starfsári. Þá voru 17 færslur birtar og 141 söguinnlegg sem náðu til 13.276 notenda. Síðan hefur sum sé náð til tífalt fleiri notenda en árið áður. Fjöldi fylgjenda hefur einnig meira en tvöfaldast og stendur nú í ríflega 660. Ástæðu þessa árangurs má rekja til margra þátta. Virknin hefur verið meiri, formföst hönnun er á nýju efni og aðildarfélögum hefur staðið til boða að taka yfir síðuna í einn dag til að kynna sína starfsemi.
TikTok-síða ÖBÍ fór í loftið á starfsárinu og er enn í mótun. Í ágúst var búið að hlaða upp alls níu myndböndum sem samanlagt hefur verið horft á 5.902 sinnum.
Ljósmyndaröð Hrafns Hólmfríðarsonar ljósmyndara fór af stað á miðlum ÖBÍ á starfsárinu. Krummi, eins og Hrafn er gjarnan kallaður, hefur þar birt metnaðarfulla ljósmyndaröð af fötluðu fólki í alls kyns virkni. Verkefnið stendur enn yfir og fyrirhugað er að halda ljósmyndasýningu í raunheimum að því loknu.
Málþing
Hugmyndafundur ungs fólks: Okkar líf – okkar sýn
5. nóvember 2022. Hugmyndafundur barnamálahóps fyrir ungt fólk
Hef ég efni á að fara til læknis?
23. nóvember 2022. Málþing heilbrigðishóps um komugjöld í heilbrigðisþjónustu
Ryðjum menntabrautina!
28. febrúar 2023. Málþing atvinnu- og menntahóps um mikilvægi stuðningsúrræða
Satt og logið um öryrkja
22. mars 2023. Málþing kjarahóps um kjör fatlaðs fólks á Íslandi
Eru íþróttir fyrir alla?
26. apríl 2023. Málþing barnahóps um íþrótta- og tómstundastarf fyrir fötluð börn og ungmenni
Hvatningarverðlaun og alþjóðadagur
Hvatningarverðlaun ÖBÍ voru veitt á alþjóðadegi fatlaðs fólks 3. desember 2022 að venju. Kallað var eftir tilnefningum frá almenningi sem brást vel við. Stjórn verðlaunanna tilnefndi í framhaldinu átta einstaklinga eða verkefni úr innsendum tilnefningum. Rétt eins og 2021 hlaut einn aðili verðlaunin, en aðrir viðurkenningu.
Verkefnið Gott aðgengi í ferðaþjónustu, á vegum Ferðamálstofu í samstarfi við HMS, ÖBÍ réttindasamtök og Sjálfsbjörg, hlaut hvatningarverðlaunin 2022. Eliza Reid forsetafrú afhenti verðlaunin.
Meira var gert úr alþjóðadegi fatlaðs fólks en áður í því skyni að festa hann í sessi í huga almennings. Auglýsingar birtust í aðdraganda dagsins þar sem minnt var á bæði daginn sjálfan og hvatningarverðlaunin. Starfsfólk móttöku ÖBÍ vann af kappi við að hafa samband við fjölda stofnana, fyrirtækja og aðildarfélaga með hvatningu um að lýsa upp húsakynni sín fjólublá, taka myndir og birta á samfélagsmiðlum. Þetta gekk vel og mátti meðal annars sjá Háskóla Íslands, Hörpu og stjórnarráðshúsið skarta fjólubláu. Að auki voru birtar auglýsingar á netmiðlum til að vekja athygli á alþjóðadeginum og í útvarpi þar sem stjórnvöld voru minnt á að lögfesta SRFF. Lottóið var með öðrum brag en vanalega og var fjólublár litur og merki ÖBÍ í bakgrunni og bæði hvatningarverðlaunin og alþjóðadagurinn rötuðu í sjónvarps- og hádegisfréttir.
Samstarfsverkefni
ÖBÍ leggur áherslu á samtal og samstarf við helstu hagsmunaaðila. Þegar vel tekst til er mögulegt að ná fram víðtækari breytingum og umbótum. ÖBÍ hefur átt í góðu samstarfi um fjölmörg verkefni á starfsárinu og eru þau helstu nefnd hér.
Aðgengisfulltrúar í sveitarfélögum
Samvinnuverkefni ÖBÍ, ríkisins og Sambands íslenskra sveitarfélaga um stórátak í úrbótum á aðgengismálum fyrir fatlað fólk, sem hófst sumarið 2021 hefur gengið vel. Guðjón Sigurðsson, verkefnastjóri hjá ÖBÍ, hefur beitt sér ötullega fyrir fjölgun aðgengisfulltrúa jafnframt því að hvetja sveitarfélög til að sækja um styrki til framkvæmda á móti 50% eigin framlagi. Nú hafa verið skipaðir aðgengisfulltrúar í allflestum sveitarfélögum, eða 63 af alls 64. Verkefnastjóri hefur heimsótt stærri staði á landsbyggðinni og fundað með aðgengisfulltrúum og sveitarstjórnarfólki.
Sigurður Ingi Jóhannsson innviðaráðherra og Þuríður Harpa Sigurðardóttir, formaður ÖBÍ réttindasamtaka, undirrituðu í júní samkomulag um aukinn stuðning við þetta átaksverkefni. Fasteignasjóður Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga mun veita allt að 415 milljónir kr. til úrbótaverkefna út árið 2024. Þá fær ÖBÍ sérstakan fjárstyrk, að fjárhæð 14 milljónir kr., til að ráða verkefnastjóra út samningstímabilið.
Gott aðgengi
ÖBÍ réttindasamtök eiga aðild að verkefninu Gott aðgengi í ferðaþjónustu, sem komst á skrið á árinu. Verkefnið er á vegum Ferðamálastofu og er unnið í samstarfi við Húsnæðis- og mannvirkjastofnun, Sjálfsbjörg slf. og ÖBÍ réttindasamtök.
Tilgangur verkefnisins er að bæta aðgengi í ferðaþjónustu fyrir fatlað fólk. Í því skyni er ferðaþjónustuaðilum á Íslandi boðið upp á verkfæri og leiðbeiningar til að bæta aðgengismál markvisst. Verkefnið, sem er sjálfsmat, byggir á trausti og vilja ferðaþjónustuaðila til að sýna ábyrgð í verki.
Sky Lagoon, Bakland að Lágafelli, Loft HI Hostel og Dalur HI Hostel undir merkjum HI Iceland/Farfuglar ses., urðu í júní fyrstu fyrirtækin til að hljóta merki verkefnisins. Fyrirtækin sem nú hafa fengið merki verkefnisins hafa hugað að margvíslegum þáttum er varða gott aðgengi fyrir fatlað fólk og hafa gert nauðsynlegar ráðstafanir til að uppfylla viðmið Góðs aðgengis. Má þar nefna upplýsingar á vefsíðu, atriði er varða aðkomu utanhúss og bílastæði, aðbúnað á snyrtingum og herbergjum, merkingar, móttöku- og veitingarými, fræðslu til starfsfólks og fleira.
Störf í þágu notendaráða sveitarfélaga
Notendaráð fatlaðs fólks eru mikilvægur samráðsvettvangur. Samkvæmt lögum á að starfrækja þau í öllum sveitarfélögum. Eftir sveitarstjórnarkosningar 2022 var skipað í öll notendaráð á ný því þau fylgja kjörtímabilum. Þessu verkefni fylgdi talsverð eftirfylgni af hálfu ÖBÍ, meðal annars í formi greinaskrifa sem birtust í héraðsfréttablöðum um allt land. Í þessu fólst einnig að ýta á eftir og leiðbeina sveitarfélögum sem ekki höfðu stofnað notendaráð. ÖBÍ lagði mikla áherslu á að fötluðu fólki væri greidd þóknun fyrir setu í slíkum ráðum líkt og vaninn er í öðrum fastanefndum sveitarfélaga.
Hluti af verkefnum ÖBÍ í tengslum við notendaráð er að tilnefna og skipa fatlað fólk í ráðin. ÖBÍ hefur skipað yfir 30 fulltrúa í um 10 sveitarfélögum. Einhver sveitarfélög eru í startholunum og hafa fengið virkt aðhald frá ÖBÍ. Þó vantar enn nokkuð upp á að tekist hafi að manna notendaráð í öllum sveitarfélögum landsins.
Mikilvægt er að styðja og valdefla þá einstaklinga sem sitja í notendaráðum um land allt og hefur ÖBÍ í því skyni stofnað samráðshóp fyrir fulltrúa fatlaðs fólks í ráðunum. Á starfsárinu voru haldnir átta fjarfundir með fulltrúum notendaráða og starfsfólki ÖBÍ. Tilgangur fundanna er jafningjafræðsla, valdefling og upplýsingaveita um málefnavinnu ÖBÍ, ásamt því að tengja fulltrúa í notendaráðum við málefnahópa og starfsfólk ÖBÍ. Sérfræðingar hafa flutt fyrirlestra, t.d. um aðkomu fatlaðs fólks að vinnumarkaði. Stuðningur er af hálfu ÖBÍ við fulltrúa í notendaráði, sem felst til dæmis í aðstoð við greinaskrif, bókanir og tengingar við fagaðila innan sem utan ÖBÍ.
Hafið er samtal við Samband íslenskra sveitarfélaga varðandi gerð fræðsluefnis um hlutverk fulltrúa í notendaráðum.
Verkefnastjóri er Rúnar Björn Herrera Þorkelsson og honum til aðstoðar er Katrín Oddsdóttir lögmaður.
Samstarf um upplýsingagjöf um algilda hönnun
Aðgengishópur ÖBÍ hóf samstarf um upplýsingagjöf um algilda hönnun við Arkitektafélag Íslands, Félag íslenskra landslagsarkitekta, Félag húsgagna- og innanhússarkitekta (FHI), Byggingafræðingafélag Íslands (BFÍ) og Húsnæðis- og mannvirkjastofnun (HMS) vorið 2022. Samstarfið hefur gengið vel og hefur verið fundað reglulega um bætta upplýsingagjöf í aðgengismálum fyrir hönnuði í mannvirkjagerð auk þess sem þrjár málstofur hafa verið haldnar á tímabilinu. Höfuðáherslan á árinu hefur verið á að útbúa nýjan og greinargóðan leiðarvísi fyrir hönnuði, arkitekta, verktaka og iðnaðarmenn, sem kallað hefur verið eftir. Vonast er til að fjárveiting fáist til þess á árinu, en slíkur leiðarvísir mun styðja við endurskoðun byggingarreglugerðar sem nú er hafin.
Samstarf við VIRK í atvinnumálum
ÖBÍ á í samstarfi við VIRK starfsendurhæfingarsjóð sem snýr að ungu fötluðu fólki í atvinnuleit. Til stendur að veita hópi ungmenna aðstoð við ferilskrárgerð, kenna samtalstækni fyrir atvinnuviðtöl og veita aðstoð við sjálfstyrkingu og ýmislegt fleira. Atvinnulífstenglar hjá VIRK myndu í kjölfarið nýta tengsl sín til þess að finna þátttakendum starfsnám við hæfi upp á að öðlast bæði starfsreynslu og fá meðmæli frá vinnustaðnum.
Römpum upp Ísland
ÖBÍ er einn styrktaraðila verkefnisins Römpum upp Ísland. Formaður ÖBÍ tók sæti í stjórn verkefnisins í maí og hefur ÖBÍ einnig annast samfélagsmiðlun fyrir verkefnið. Rampur númer 825 var vígður á Sólheimum í Grímsnesi í byrjun september. Verkefnið er á áætlun en stefnt er á að ljúka gerð 1500 rampa á árinu 2024.
Frístundasafnið
ÖBÍ kemur að undirbúningi verkefnis sem nefnist Frístundasafnið og mun bjóða upp á fjölbreyttan frístunda- og útivistarbúnað fyrir almenning. Þar verður lögð sérstök áhersla á að til verði búnaður sem fatlað fólk og fötluð börn geta fengið til afnota til að geta stundað íþróttir og útivist af ýmsu tagi. Einnig verður lögð áhersla á að skapa fötluðu fólki atvinnutækifæri í tengslum við starfsemina. Jón Heiðar Jónsson, gjaldkeri ÖBÍ, kemur að stjórn verkefnisins, sem Birna Sigurjónsdóttir stendur að. Frístundasafnið er á meðal þeirra sem fengu verkefnastyrk frá ÖBÍ 2023.
Þjónusta
Þjónusta við einstaklinga er veigamikill þáttur í starfsemi ÖBÍ réttindasamtaka. Þar er móttakan gjarnan fyrsta stopp. Starfsfólk móttöku svarar fyrirspurnum vegna ýmissa réttindamála, veitir upplýsingar um starfsemina og bókar viðtöl hjá ráðgjöfum.
Ráðgjöf
Lögfræðingar og ráðgjafar ÖBÍ réttindasamtaka veita fötluðu fólki ráðgjöf því að kostnaðarlausu. Mikil þörf er á þessari þjónustu sem var vel nýtt á starfsárinu. Ástæður að baki málanna í grunninn eru þær sömu: Réttindi fólks til framfærslu eru brotin sem og önnur mannréttindi eða þá ekki virt af stjórnsýslunni í heild: ríki, sveitarfélögum og stofnunum.
Helstu brotalamirnar varða lífeyrisréttindi frá TR og þá helst synjanir um örorkumat og endurhæfingarlífeyri. Mikill skortur er á og löng bið eftir því að komast í viðeigandi endurhæfingarúrræði. Fjöldi fólks leitar til ráðgjafa ÖBÍ með synjanir um örorkumat hjá TR á þeim forsendum að endurhæfing sé ekki fullreynd. Áður en fólk sækir um örorkumat hefur það yfirleitt verið í starfsendurhæfingu hjá VIRK Starfsendurhæfingarsjóði ehf eða í endurhæfingu á vegum annarra endurhæfingaraðila sem hafa talið endurhæfingu vera fullreynda. Í bréfum TR er fólki bent á að leita til síns heimilislæknis og því eru umsækjendur aftur komnir á byrjunarreit, og sem verra er að á meðan beðið er afgreiðslu á umsókn um örorku verður tekjufall hjá þeim og margir því alveg tekjulausir. Í mörgum af þessum tilfellum hefur TR ekki sinnt leiðbeiningarskyldu stjórnsýsluréttar sem skyldi.
Þá leitar fjöldi fatlaðs fólks til ÖBÍ til að fá ráðgjöf vegna krafna hjá TR sem eru tilkomnar vegna eingreiðslna frá lífeyrissjóðum. Um er að ræða afturvirkar greiðslur frá lífeyrissjóðum. Kröfur þessar geta numið nokkrum milljónum króna og verið mjög íþyngjandi, tekjuskerðingar eru mjög miklar og miðast við lífeyrissjóðstekjurnar fyrir skatt. Einungis lítill hluti eingreiðslunnar stendur eftir þegar búið er að draga frá staðgreiðslu og kröfur vegna tekjuskerðinga. Þá hefur málum er varða uppbætur og styrki til hreyfihamlaðra einstaklinga vegna bifreiða fjölgað.
Mörg mál er snúa að vöntun á búsetuúrræðum, auknu húsnæðisleysi og stuðningi hjá sveitarfélögum hafa komið á borð ráðgjafa ÖBÍ á tímabilinu. Einnig er vert að nefna önnur mál er varða lögbundna þjónustu ríkis og sveitarfélaga sem ekki eru virt, s.s. skort á heilbrigðisþjónustu, aðgengi að hjálpartækjum, heimaþjónustu, stuðningsþjónustu, heimahjúkrun, NPA, akstursþjónustu og aðstoð við fötluð börn í grunnskólum. Einstaklingar sem leita til ÖBÍ vegna langrar viðveru á biðlista eftir húsnæði og/eða búsetuúrræðum á vegum sveitarfélaganna fá ekki upplýsingar um stöðu sína á biðlista. Staðan er á skjön við dómafordæmi um að sveitarfélögum beri að upplýsa umsækjendur um stöðu þeirra á biðlista sé óskað eftir því.
ÖBÍ beitir sér áfram í málum varðandi skort á stuðningi við fatlaða nemendur í grunnskólum landsins. Fjöldi ábendinga barst um að grunnskólar geri ekki viðeigandi ráðstafanir til að unnt sé að koma til móts við nemendur án aðgreiningar og án tillits til andlegs atgervis þeirra. Nemendur sem eiga erfitt með nám sökum sértækra námsörðugleika, tilfinningalegra eða félagslegra örðugleika og/eða fötlunar, nemendur með leshömlun, langveikir nemendur og aðrir nemendur með heilsutengdar þarfir eiga rétt á sérstökum stuðningi í námi, í samræmi við einstaklingsbundnar þarfir. Um er að ræða viðvarandi vandamál.
Styrkir
ÖBÍ leggur árlega fjölmörgum samtökum, verkefnum og einstaklingum lið með fjárframlagi. Bandalagið styður þannig rannsóknir, réttindabaráttu, framfarir á málefnasviðinu, nám og velferð fatlaðs fólks.
Námssjóður
Að venju var styrkjum úthlutað til fatlaðs fólks úr Námssjóði Sigríðar Jónsdóttur. Sjóðurinn er sérstaklega mikilvægur fyrir þá sem geta ekki sótt um styrk til stéttarfélags, en styrkþegar eru á öllum skólastigum. Árlega berst fjöldi umsókna og hefur ÖBÍ styrkt sjóðinn síðustu ár til að mæta þörfinni. Auglýst er eftir umsóknum í mars/apríl í dagblöðum, á heimasíðu ÖBÍ og á Facebook. Sótt er um styrki í gegnum heimasíðu ÖBÍ og fer úthlutun fram í byrjun sumars og í sumum tilvikum einnig að hausti.
Mikil fjölbreytni er í námi sem sótt er um og hefur stjórn námssjóðsins haft að leiðarljósi lengd náms, námskostnað og fleira þegar tekið er tillit til styrkveitinga. Oft er um að ræða langtíma háskólanám erlendis, nám í háskólum á Íslandi, tungumálanám, listnám o.fl.
Haustið 2022 fengu 17 styrk úr námssjóðnum og námu styrkirnir samtals 1.492.000 krónum. Úthlutun árið 2023 var í júní þar sem alls 34 einstaklingar fengu samtals 2.965.000 krónur. Enn er unnið að undirbúningi haustúthlutunar fyrir árið 2023 en umsóknarfrestur verður til 15. október.
Verkefnastyrkir
ÖBÍ réttindasamtök hafa úthlutað 45 milljónum króna í sérstaka styrki til alls 30 verkefna á árinu. Umsóknir um styrki voru 62 talsins og fékk því nærri helmingur umsækjenda styrk. Verkefnin eru metnaðarfull og eins ólík og þau eru mörg.
Á meðal þeirra sem fengu styrk voru rannsóknarverkefnið ADHD þjóðin, Menntaský, þátttaka í alþjóðaleikum Special Olympics, leiksýningin Skógarbrúðkaup og upplýsingasíðan öryrkinn.is. Listann í heild sinni má finna á vefsíðu ÖBÍ réttindasamtaka.
Styrkir vegna Nordic Network on Disability Research
ÖBÍ styrkti 17 fulltrúa aðildarfélaga og úr diplómanámi við Háskóla Íslands til þátttöku í NNDR ráðstefnunni sem haldin var á Grand hóteli Reykjavík 10.-12. maí 2023. Ráðstefnan samanstendur af rannsakendum, stefnumótendum, aðgerðarsinnum og sérfræðingum á sviði fötlunar á Norðurlöndum.
Styrkir til aðildarfélaga
ÖBÍ veitir aðildarfélögum sínum rekstrarstyrki árlega að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Styrkirnir eru ætlaðir til stuðnings við reglulega starfsemi og rekstur félaganna. Árið 2023 nam upphæð þessara styrkja 135.079.652 kr. til 35 aðildarfélaga.
Styrkir til náms í sumarskóla um SRFF
Frá árinu 2014 hefur ÖBÍ styrkt fjölda einstaklinga úr aðildarfélögunum til þátttöku í sumarskóla um SRFF sem haldinn er í háskólanum í Galway á Írlandi. Sumarið 2023 styrkti ÖBÍ þrjá einstaklinga til þátttöku. Þema sumarskólans 2023 var Fötlun og menning – aðgangur að menningu, afþreyingu, tómstundum og íþróttum fyrir fatlað fólk. Litið var til 30. greinar SRFF sem fjallar um þátttöku í menningarlífi, afþreyingu, tómstundum og íþróttum.
Öflugt innra starf
Skipulag innra starfs skiptir verulegu máli í jafnstóru bandalagi og ÖBÍ þannig að raddir ólíkra hópa og einstaklinga fái hljómgrunn. Þar leika málefnahópar og hreyfingar bandalagsins stórt hlutverk. Stjórn fer með æðsta vald bandalagsins á milli aðalfunda og hefur það meginhlutverk að framfylgja lögum og stefnu bandalagsins. Framkvæmdaráð afgreiðir mál milli stjórnarfunda og leggur meiri háttar mál í hendur stjórnar. Á starfsárinu voru haldnir tíu stjórnarfundir og níu fundir framkvæmdaráðs.
Formannafundir
Tveir formannafundir voru haldnir á starfsárinu. Fyrri fundurinn þann 1. september 2022. Þar kynntu fulltrúar félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins fyrirkomulag vinnu og samráðs varðandi heildarendurskoðun almannatryggingakerfisins. Bergþór H. Þórðarson varaformaður fór yfir lagabreytingartillögur fyrir aðalfund ÖBÍ og Eva Þengilsdóttir framkvæmdastjóri sagði frá endurmörkun ÖBÍ, nýjum vef og nýrri ímynd. Formaður Heyrnarhjálpar hélt erindi í lokin og ræddi samvinnu og deilingu kunnáttu í innra starfi félaganna. Seinni fundurinn var haldinn 4. apríl 2023 þar sem fulltrúar félags- og vinnumarkaðsráðuneytis fóru yfir starf 11 vinnuhópa frá því í nóvember og sögðu frá vinnu við verkefnatillögur. Rætt var um að mannréttindastofnun verði komin á laggirnar í byrjun árs 2024 og SRFF verði lögfestur um vorið. Fulltrúar frá Erasmus fóru yfir verkefnastyrki fyrir ungmenni og málefnastarf ÖBÍ var einnig til umræðu. Sér í lagi mikilvægi þess að fólk með áhuga og tíma gefi kost á sér í starfið og að hugað sé að fjölbreytni hvað varðar fatlanir og aldur.
Málefnahópar og hreyfingar
Innan ÖBÍ starfa málefnahópar sem fjalla um aðgengismál, atvinnu- og menntamál, heilbrigðismál, húsnæðismál, kjaramál og málefni barna.
Málefnahóparnir koma að ritun umsagna ásamt starfsmönnum ÖBÍ. Hóparnir taka einnig þátt í hinum ýmsu samvinnuverkefnum, sem sjá má í skýrslum hópanna. Samanlagt héldu hóparnir fjögur málþing á starfsárinu.
Þá eru starfandi tvær hreyfingar. Annars vegar Kvennahreyfing ÖBÍ og hins vegar UngÖBÍ. Sjá má skýrslur hreyfinganna aftar í ársskýrslunni.
Fræðsla
Í fræðslustefnu ÖBÍ réttindasamtaka sem sett var haustið 2021 segir m.a.: „ÖBÍ stendur fyrir fræðslu og þjálfun fyrir aðildarfélögin, einnig fyrir eigin stjórn, nefndir og starfsfólk. Jafnframt vinnur ÖBÍ með háskóla- og rannsóknasamfélaginu að því að skapa og auka þekkingu á réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks.“ Markmiðið með stefnunni er að styrkja starf ÖBÍ og styðja við aðildarfélögin og mikilvæga starfsemi þeirra í þágu fatlaðs fólks.
Námsstefna ÖBÍ var haldin í annað sinn í október 2022. Markmiðið með stefnunni er að stilla saman strengi og undirbúa fólk í innra starfi bandalagsins sem og starfsfólk undir vetrarstarfið. Þátttakendur fengu m.a. kynningu á stefnu, skipulagi og rekstri ÖBÍ, samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, hlutverki stjórnarfólks, nýjum vef ÖBÍ, siðareglum og EKKO viðbragðsáætlun bandalagsins. Þá var fjallað um samningatækni og hvernig halda skuli árangursríka fundi. Mjög vel tókst til og verður námsstefnan framvegis fastur liður í fræðslustarfi bandalagsins.
Í fræðsluröð ÖBÍ fyrir aðildarfélög var boðið upp á fimm þriggja tíma námskeið í húsakynnum Hringsjár frá september 2022 til maí 2023;
- Fjárlögin krufin – fjallað var um fjárlagaferlið, rýnt í fjárlögin, leiðbeint um umsagnagerð og hagsmunagæslu.
- Persónuvernd – farið var yfir reglur sem gilda um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga og hvernig þær hafa áhrif á starfsemi félaga og störf starfsmanna.
- Samfélagsmiðlar og réttindabarátta – fjallað var um hvernig félög geta nýtt samfélagsmiðla í réttindabaráttu og markaðsstarfi og hvernig ná má meiri útbreiðslu og lægri kostnaði en með hefðbundnum leiðum.
- Tækifærin í Erasmus+ – farið var yfir nýjar áherslur varðandi inngildingu, umsóknarferlið og möguleika sem félög, félagsmenn og starfsfólk geta nýtt sér.
- Efldu þig – efldu félagið þitt! – kynntar voru grunnaðferðir úr leiklistarheiminum og gerðar æfingar í framkomu, framsögn, líkams- og raddbeitingu.
Á haustmánuðum 2022 var haldið leiðtoga- og valdeflingarnámskeið fyrir konur í samstarfi við fyrirtækið KVAN, sambærilegt því sem haldið var fyrir UngÖBÍ á vormánuðum. Þá voru haldin styttri námskeið fyrir starfsfólk ÖBÍ. Þátttaka var almennt góð og ánægja með þá fræðslu sem boðið var upp á.
Í júlímánuði 2023 fór af stað fræðsla fyrir almenning á samfélagsmiðlum ÖBÍ í formi örskýringa um bæði málefni og hugtök. Vel hefur verið tekið í skýringarnar sem hafa safnað mörg þúsund áhorfum.
Erlent samstarf
Alþjóðasamstarf skiptir verulegu máli í réttindabaráttu fatlaðs fólks. Skýrasta dæmið um þetta mikilvægi er gerð og samþykkt samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Með samtali þvert á þjóðir má samræma aðgerðir, búa til heildræna stefnu og leita bæði innblásturs og þekkingar. Þannig er hægt að efla starf ÖBÍ og stuðla að bættri stöðu fatlaðs fólks um heim allan.
Norrænt samstarf
Norrænt samstarf var blómlegt á starfsárinu og er mikilvægt að rækta tengsl við fötlunarhreyfingar okkar helstu vinaþjóða.
Í október 2022 tóku ÖBÍ réttindasamtök á móti hópi frá Nordplus, menntamálaáætlun Norrænu ráðherranefndarinnar. Viðfangsefni fundarins var að ræða hvernig auka má aðsókn starfsfólks af erlendum uppruna í störf innan fötlunargeirans til að draga úr manneklu. Eitt af markmiðum heimsóknarinnar var að fá yfirsýn yfir þá velferðarþjónustu sem er í boði fyrir fatlað fólk.
ÖBÍ réttindasamtök tóku þátt á fundi heildarsamtaka fatlaðs fólks á Norðurlöndum, Handikapporganisationernas nordiska råd (HNR), þann 17. febrúar 2023. Til umræðu var hvað megi læra af bæði heimsfaraldri Covid-19 og stríðinu í Úkraínu. Einnig, hvernig megi samnýta myndefni og efni til auglýsinga.
Skrifstofa ÖBÍ varð vettvangur fyrstu vinnustofu Nordic Platform for Civil Society, en ÖBÍ leiðir verkefnið hér á landi. Um er að ræða vinnustofuröð sem haldin er á öllum Norðurlöndunum þar sem fundað er um stöðuna í hverju landi fyrir sig og um samstarfið á Norðurlöndunum. Þátt tóku fulltrúar íslenskra félagasamtaka, dönsku hugveitunnar Tænketanken Mandag Morgen og dönsku stofnunarinnar DIVE. Málefni fólks í viðkvæmri stöðu á Íslandi voru til umræðu á fundinum og samstarf félagasamtaka í málaflokknum sömuleiðis. Góður samhljómur var á meðal fundargesta.
Fjölmennasta ráðstefna sem vitað er að hafi verið haldin um fötlunarrannsóknir og málefni fatlaðs fólks var haldin í Reykjavík í maí 2023. NNDR-ráðstefnan var síðasta haldin hér á landi 2011 og mættu yfir 700 þátttakendur til leiks, sem er metþátttaka. Fjöldi fræðierinda og málstofa voru á dagskrá. Meðal fyrirlesara voru Theresia Degener, Rannveig Traustadóttir, Ingela Holmström og Marjorie Aunos.
ÖBÍ tekur þátt í Rådet för nordiskt samarbete om funktionshinder (RNSF), sem er ráðgefandi og stefnumarkandi ráð varðandi málefni fatlaðs fólks fyrir Norrænu ráðherranefndina og samstarfsaðila hennar. Í ráðinu sitja fulltrúar fötlunarsamtaka frá öllum Norðurlöndunum ásamt starfsfólki ráðuneyta. Fundunum er ætlað að upplýsa hvað ber hæst í hverju landi. Fundur RNSF var haldinn á Íslandi 30. maí – 1. júní 2023 þar sem heimsókn til ÖBÍ var meðal annars á dagskrá. Þar hélt Stefán Vilbergsson verkefnastjóri erindi um algilda hönnun, Haraldur Þorleifsson og Margrét Lilja Aðalsteinsdóttir um verkefnið Römpum upp og Eva Þengilsdóttir framkvæmdastjóri um nýjan mannréttindakjarna í Sigtúninu.
Þá tekur ÖBÍ þátt í Fundi fólksins, sem er að norrænni fyrirmynd, ár hvert. Á starfsárinu buðu lögfræðingar ÖBÍ, Alma Ýr Ingólfsdóttir og Sunna Elvira Þorkelsdóttir, upp á erindið „Örlögin eru í ykkar höndum“ í Norræna húsinu.
Evrópusamstarf
ÖBÍ er aðili að Evrópusamtökum fatlaðs fólks (EDF), og situr Þuríður Harpa Sigurðardóttir formaður ÖBÍ í stjórn samtakanna. Starfsárið hófst með stjórnarfundi sem haldinn var 18. nóvember 2022 í Dublin. Í lok fundarins var haldið málþing þar sem 12. grein SRFF var til umræðu, en hún fjallar um jafna viðurkenningu fyrir lögum og var tekin staðan á því hvernig hún hefur verið innleidd í ríkjum aðildarfélaga EDF. Fór Þuríður Harpa yfir stöðuna á Íslandi. Ekkert þeirra ríkja sem lýsti stöðu í sínu landi gat státað af því að greinin hefði verið innleidd með réttum skilningi.
Ráðstefna og stjórnarfundur EDF voru haldin 31. mars – 1. apríl 2023 í Stokkhólmi. Ráðstefnan bar heitið Réttindi fatlaðs fólks, aðgengi og gervigreind. Þrjú meginviðfangsefni ráðstefnunnar voru: Framtíð réttinda fatlaðs fólks í Evrópusambandinu (ESB) og stefna þess í tengslum við þau réttindi. Innleiðing núverandi laga og fjármögnun um aðgengi. Áhrif, tækifæri og áhætta sem nýleg þróun í gervigreindarkerfum getur haft á réttindi fatlaðs fólks. Ákall var um gervigreindarlög sem innihalda fötlun þannig að tryggt sé að fatlað fólk geti notið góðs af aðgengilegri, hagkvæmri og tiltækri gervigreind. Tæknin þarf að styðja félagslega og efnahagslega þátttöku allra og sjálfstætt líf.
Aðalfundur EDF var haldinn 22. maí 2023 í Brussel. Fjögur mættu frá ÖBÍ réttindasamtökum: Þuríður Harpa Sigurðardóttir formaður, Bergþór H. Þórðarson varaformaður og Sunna Elvíra Þorkelsdóttir, lögfræðingur hjá ÖBÍ og Þórný Björk Jakobsdóttir verkefnastjóri hjá ÖBÍ. Svíar eru með formennsku innan ESB og eru Spánverjar við það að taka við formennskunni af þeim. Vegna Evrópuþingsins komu Camilla Waltersson Grönvall, félagsmálaráðherra Svíþjóðar og Helena Dalli, jafnréttismálastjóri ESB á fund EDF og sögðu frá því sem ESB vinnur að og ætlar að gera fyrir fatlað fólk. Meðal annars vinnur spænska ríkisstjórnin að því að tryggja að evrópska öryrkjakortið verði samþykkt sem bindandi skjal sem virkar í öllum aðildarríkjum ESB. Það þýðir að fatlað fólk geti nýtt sér þau réttindi sem ríkjandi eru í því landi sem það heimsækir innan ESB. Einnig var mikil umræða um að bæta inn sólarlagsákvæði í lög EDF varðandi stjórnarsetu.
Degi síðar, þann 23. maí, var 5. Evrópuþing fatlaðs fólks haldið í þingsal Evrópusambandsins. Þangað mættu 735 talsmenn fatlaðs fólks í 35 hópum frá 29 löndum og ræddu um hlutverk Evrópusambandsins í að efla réttindi fatlaðs fólks. Evrópuþingið tekur undir kröfu EDF um að fatlað fólk fái að taka fullan þátt í pólitísku ferli, allt frá því að hafa kosningarétt, sem er ekki sjálfsagt í álfunni, og geta boðið sig fram, til þess að hafa aðgengisráðstafanir til að tryggja frjálsa og upplýsta atkvæðagreiðslu.
Alþjóðlegt samstarf
COSP-16, ráðstefna þeirra ríkja sem hafa undirritað samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, var haldin í húsakynnum Sameinuðu þjóðanna í New York í júní 2023. Þuríður Harpa Sigurðardóttir formaður ÖBÍ réttindasamtaka, Eva Þengilsdóttir framkvæmdastjóri og Eiður Welding stjórnarmaður í ÖBÍ sóttu fundinn.
Félags- og vinnumarkaðsráðuneyti Íslands með Guðmund Inga Guðbrandsson félagsmálaráðherra í broddi fylkingar stóð fyrir hliðarviðburði á ráðstefnunni um stafrænar lausnir fyrir fatlað fólk, í samstarfi við Norræna ráðherraráðið. Fyrirlesarar ræddu þróun notendavænna og aðgengilegra stafrænna lausna hjá hinu opinbera fyrir fatlað fólk. Eiður Welding flutti ávarp á fundinum ásamt öðrum fulltrúum ungs fatlaðs fólks á Norðurlöndunum.
Vinnustaðurinn ÖBÍ
Öflugt fólk í innra og ytra starfi ÖBÍ er lykillinn að árangri bandalagsins. Áhersla er lögð á að fá til starfa hæft fólk sem tilbúið er að vinna sem hluti af liðsheild og í anda jafnræðis. ÖBÍ réttindasamtök leggja ríka áherslu á að vera vinnustaður þar sem allir njóta virðingar, jafnréttis og viðeigandi aðlögunar, að samskipti séu opin og uppbyggileg og sameiginlega vinni fjölbreyttur hópur starfsfólks að því að skapa sterka liðsheild og góðan starfsanda.
Búið er vel að starfsfólki og boðið er upp á hlutastörf og sveigjanlegan vinnutíma. Teymisfyrirkomulag sem komið var á í byrjun árs 2022 hefur gefið góða raun. Teymin vinna að stefnu ÖBÍ á tilteknum sviðum; dómsmála, málefnastarfs, ráðgjafar, umsagna og stoðþjónustu. Hver meðlimur leggur til teymisins og á þátt í að ná markmiðum þess. Teymisstjórar leiða teymin og þar með faglega vinnu skrifstofu á viðkomandi sviðum, með stefnu ÖBÍ að leiðarljósi. Teymisstjórar heyra undir framkvæmdastjóra, en hafa málefnatengt samráð við forystu samtakanna eftir því sem við á. Áhersla er lögð á góða upplýsingamiðlun og markvissa endurgjöf í gegnum starfsmannasamtöl og stöðufundi.
Skrifstofa ÖBÍ var flutt upp um hæð í Sigtúninu í byrjun árs 2023 og er starfsaðstaðan nú í opnu vinnurými á annarri hæð. Flutningarnir gengu vel og áhersla lögð á að nýja vinnurýmið væri aðgengilegt og héldi vel utan um hópinn. Fundarherbergjum og næðisrýmum var komið upp og hefur aðstaðan verið vel nýtt. Starfsemin hefur gengið vel á nýjum stað. Að loknum flutningum var fyrra skrifstofurými leigt út til aðildarfélaga og annarra í réttindabaráttu. Leigjendum gekk vel að koma sér fyrir og hafa regluleg fræðsluerindi verið haldin fimmtudagsmorgna fyrir öll þau sem starfa í húsinu í því skyni að auka samskipti og efla tengsl.
Á tímabilinu störfuðu að jafnaði 22 á skrifstofu ÖBÍ í 15,76 stöðugildum. Eftirtaldir starfsmenn störfuðu á skrifstofu bandalagsins í ágúst 2023:
Alma Ýr Ingólfsdóttir, Andrea Valgeirsdóttir, Ágústa Dröfn Guðmundsdóttir, Bára Brynjólfsdóttir, Guðbjörg Kristín Eiríksdóttir, Guðjón Sigurðsson, Jóhanna Gunnarsdóttir, Kjartan Þór Ingason, Kristín Margrét Bjarnadóttir, Margrét Ögn Rafnsdóttir, Rúnar Björn Herrera Þorkelsson, Sigríður Hanna Ingólfsdóttir, Stefán Vilbergsson, Sunna Elvira Þorkelsdóttir, Þorbera Fjölnisdóttir, Þórgnýr Einar Albertsson og Þórný Björk Jakobsdóttir. Þuríður Harpa Sigurðardóttir er formaður ÖBÍ, Bergþór Heimir Þórðarson varaformaður og Eva Þengilsdóttir framkvæmdastjóri.
Fjármál
ÖBÍ réttindasamtök eru vel stödd fjárhagslega, lausafjárstaðan góð og varasjóður traustur. Rekstrarafkoma ársins var jákvæð um 145,3 milljónir. Bókfært verð eigna er kr. 1.221 milljónir í árslok 2022. Eigið fé ÖBÍ nam kr. 1.087 milljónum í lok ársins. Á árinu 2022 drógust tekjur ÖBÍ lítillega saman. Þar sem tekjur ÖBÍ koma nær alfarið frá Íslenskri getspá er erfitt að áætla þær fyrirfram og því er farið varlega í fjárhagsáætlanagerð. Viðbótarframlögum frá Íslenskri getspá var úthlutað að stærstum hluta til aðildarfélaga og fyrirtækja sem ÖBÍ á aðild að.
Gengið var frá kaupum ÖBÍ á 25% hlut UMFÍ í Sigtúni 42 þann 25. febrúar 2022 og eiga samtökin nú 75% í fasteigninni. Ráðist var í breytingar og gagngerar endurbætur á húsnæðinu með aðgengi fyrir öll að leiðarljósi. Framkvæmdir hafa gengið framar vonum og er húsnæðið nú sniðið að starfseminni, en við kaupin opnaðist dýrmætt tækifæri til að efla enn frekar hagsmunagæslu og réttindabaráttu fatlaðs fólks.