Nefndasvið Alþingis
Velferðarnefnd
Austurstræti 8-10
150 Reykjavík
Reykjavík, 18. nóvember 2020
Umsögn ÖBÍ um frumvarp til laga um almannatryggingar (skerðing á lífeyri vegna búsetu), 28. mál.
Öryrkjabandalag Íslands fagnar þessu frumvarpi. Mikilvægt er að tryggja mun betur rétt þeirra sem ekki ná 40 ára búsetu á Íslandi á aldrinum 16-67 ára til framfærslu og draga úr þeim ójöfnuði sem viðgengst. Samkvæmt frumvarpinu á breytingin einungis að ná til íslenskra ríkisborgara, sem er ótækt. Lífeyristryggingakerfi íslenska ríkisins, almannatryggingakerfið, tekur til allra sem búsettir eru á Íslandi, óháð ríkisborgararétti. Auk þess er mismunun á grundvelli ríkisfangs innan ESB eða EES bönnuð en það kemur meðal annars fram í samningnum um Evrópska efnahagssvæðið (EES) sem Ísland er aðili að nú þegar. Ákvæðin um þetta í samningunum eru bindandi fyrir aðildarríkin.
Af svörum við fyrirspurnum þingmanna um fjölda lífeyrisþega sem fá skertar greiðslur vegna fyrri búsetu erlendis[1] er ljóst að einungis lítil hluti örorkulífeyrisþega á rétt á greiðslum vegna örorku frá fyrra búsetulandi eða einungis um 20%. Engin endurhæfingarlífeyrisþegi fékk greiðslur frá fyrra búsetulandi, enda er endurhæfingarlífeyri ekki greiddur á milli landa.
Lágmarkstrygging fyrir örorku- og endurhæfingarlífeyrisþega, í 9. gr. laga um félagslega aðstoð, nr. 99/2007, er skert á grundvelli fyrri búsetu erlendis og þeir einstaklingar skildir eftir í fátækt. Þetta hefur viðgengist þrátt fyrir lögfestingu ákvæðis um sérstaka uppbót til framfærslu sem ætti að tryggja öllum lífeyrisþegum ákveðna lágmarksfjárhæð til framfærslu á mánuði. Þetta kemur fram í svari þáverandi félags- og tryggingamálaráðherra við fyrirspurn um lágmarksframfærslu. [2]
ÖBÍ hefur í áraraðir lagt til breytingar varðandi það að koma til móts við hópinn, með einfaldri niðurfellingu á reglugerðarákvæði.[3] ÖBÍ rekur nú dómsmál til þess að fá viðurkennt að greiðslur samkvæmt lögum um félagslega aðstoð skuli ekki búsetuskerða. Eins og fram kemur í greinargerð frumvarpsins komst Héraðsdómur Reykjavíkur að þeirri niðurstöðu í sumar að óheimilt hefði verið að skerða sérstaka framfærsluuppbót þar sem reglugerð ráðherra hafi skort lagastoð. Ríkið áfrýjaði málinu til Landsréttar.
Í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar kemur fram að Ísland eigi að vera land tækifæranna fyrir alla.
Slík úttekt á stöðu öryrkja eða tillögugerð hefur enn ekki farið fram. Í svari félagsmálaráðuneytisins, dags. 12.3.2019, við fyrirspurn formanns ÖBÍ, dags 3.9.2018, til félags- og jafnréttismálaráðherra um fyrirhugaða úttekt er vísað á samráðshóp um breytt framfærslukerfi almannatrygginga. Samráðshópurinn lauk störfum vorið 2019 en hann kom í sínu starfi lítið sem ekkert inn á stöðu öryrkja sem eiga engin eða takmörkuð lífeyrisréttindi í almannatryggingum og eru með heildartekjur langt undir framfærsluviðmiði TR.
Í nóvember 2017 voru 1240 lífeyrisþegar með heildartekjur undir framfærsluviðmiði ársins (227.883 kr.). Áhugavert væri að fá nýjar tölur og þá meðal annars vegna leiðréttinga TR á búsetuhlutfalli örorkulífeyris í kjölfar álits umboðsmanns Alþingis nr. 8955/2016.
Í greinargerð velferðarnefndar Alþingis með beiðni um skýrslu frá ríkisendurskoðanda um stjórnsýsluúttekt á starfsemi Tryggingastofnunar ríkisins (TR) og samþykkt var 6. mars 2019 er bent á nauðsynlegt er að þau lög sem um stofnunina gilda tryggi að ákvarðanir um skerðingu réttinda verði ekki teknar nema fyrir þeim sé viðhlítandi lagaheimild og nefnt sem dæmi:
Tveimum árum eftir álit umboðsmanns Alþingis nr. 8955/2016 hafði TR leiðrétt búsetuhlutfallið hjá þriðjungi þeirra sem endurskoðunin náði til eða hjá 499 einstaklingum af 1459, samkvæmt svari félags- og barnamálaráðherra, dags. 24.6.2020.[5] Leiðréttingu og endurskoðun var enn ólokið hjá 954 einstaklingum. Í janúar 2019 náði endurskoðun og leiðrétting til 1341 einstaklings.[6] Ástæða fjölgunarinnar er að TR nota sömu útreikningsreglu fyrir búsetuhlutfall hjá nýjum örorkulífeyrisþegum og umboðsmaður Alþingis taldi í áliti sínu nr. 8955/2016 að ekki hafi verið viðhlítandi lagaheimild fyrir. Auk þess þarf stór hópur öryrkja, sem áður hefur búið erlendis, að bíða eftir endurskoðun og leiðréttingu eða þar til svör hafa borist frá fyrra búsetulandi um það hvort viðkomandi eigi rétt á greiðslum vegna örorku í því landi og getur biðtíminn verið mjög langur. Útreikningur búsetuhlutfalls þekkist einungis í almannatryggingakerfum Norðurlandanna.
Lagt er til að í fyrstu grein frumvarpsins verði orðin „íslensks ríkisborgara“ felld út og í þess stað komi „lífeyrisþega“.
Undirrituð, f.h. ÖBÍ, styður þá breytingu sem lögð er til í frumvarpinu, að einungis verði heimilt að skerða réttindi almannatrygginga vegna búsetu þegar ljóst er að viðkomandi njóti sambærilegra réttinda erlendis vegna búsetu þar.
Ekkert um okkur án okkar!
