Spurt og svarað

Álitið nær til örorkulífeyrisþega sem fá hlutfallslegar greiðslur vegna fyrri búsetu í löndum innan EES. Það nær því ekki til þeirra sem hafa verið búsettir í löndum utan EES fyrir örorkumat.

Álit umboðsmanns Alþingis varðar útreikningsreglu hjá TR fyrir búsetuhlutfall þeirra sem voru búsettir í landi innan EES áður en þeir fengu örorkumat. Það er önnur útreikningsregla fyrir öryrkja sem bjuggu í landi utan EES fyrir fyrsta örorkumat. Niðurstaðan úr þeirri útreikningsreglu er mun hærri miðað við sömu forsendur. Grundvöllur málsins er sá að fullar greiðslur miðast við 40 ára búsetu hér á landi þegar einstaklingar eru á milli 16-67 ára. Regla laga um almannatryggingar segir að þegar einstaklingar hafa ekki náð 67 ára aldri, þá skuli bæta öllum árum við eins og búsetan hafi verið hér á landi. Þessari reglu hefur ekki verið framfylgt hér á landi, nema í þeim tilvikum þegar einstaklingar hafa verið búsettir innan ríkis sem er utan EES. Nánari upplýsingar hér á vef ÖBÍ.

Hluti hópsins sem álitið nær til býr erlendis, en þessir einstaklingar fengu örorkumat hjá TR þegar þeir bjuggu á Íslandi.

Já. Sá tími sem þú varst á örorku og lentir í búsetuskerðingum er eitthvað sem ætti að leiðrétta.

Dánarbúið á kröfu á leiðréttingu vegna búsetuskerðinganna.

Fólk þarf að snúa sér til Tryggingastofnunar ríkisins, sem ber ábyrgð á málinu og endurgreiðslum.

Leiðréttingin er óháð ríkisborgararétti, réttindaávinnslan er í gegnum búsetu (lögheimili) á Íslandi.

Greiðslur skv. lögum um almannatryggingar nr. 100/2007 eru greiddar úr landi til þeirra sem búa í löndum innan EES. Þessar greiðslur eru: örorkulífeyrir (grunnlífeyrir), aldurstengd örorkuuppbót, tekjutrygging og barnalífeyrir. Greiðslur skv. lögum um félagslega aðstoð nr. 99/2007 eru ekki greiddar úr landi.

TR segir að útreikningar eigi að liggja fyrir um næstu mánaðamót (jan/feb) 2019. Annað er óvíst. 

Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks (SRFF)  hefur það að markmiði að tryggja réttindi fatlaðs fólks til jafns við aðra.

Þegar ríki verður aðili samningsins ber það skyldu til að  „tryggja og stuðla að því að öll mannréttindi og grundvallarfrelsi verði í einu og öllu að veruleika fyrir allt fatlað fólk án mismununar af nokkru tagi vegna fötlunar“, sbr. 4. gr. hans“

Réttindi eru nánar afmörkuð í einstökum greinum samningsins.

Allir einstaklingar eru jafnir fyrir lögum og eiga sama tilkall til allra mannréttinda. Með samningnum er viðurkennt að fatlað fólk hefur ekki haft sömu tækifæri og aðrir í gegnum tíðina. Aðildarríkin viðurkenna þessa staðreynd og heita því að vinna að bættum hag og bættum rétti fatlaðs fólks. Eins og segir í samningnum sjálfum:

Samningurinn er fyrst og fremst jafnréttissamningur. Aðildarríkjum samningsins ber að vinna að jöfnum rétti og jöfnum tækifærum allra óháð fötlun. Samningurinn hefur nú þegar haft víðtæk áhrif á stöðu fatlaðs fólks í aðildarríkjum samningsins.

Í fyrstu grein samningsins segir að markmiðið með SRFF sé:

Orðin efla, verja og tryggja fela í sér skyldur ríkjanna. Þessi orð fela að sama skapi í sér ákveðinn greiningarlykil til þess að meta hvort ríki standi við skuldbindingar sínar.

Við lestur á ákveðnum greinum samningsins er mikilvægt að hafa í huga ákveðin grundvallaratriði og meginreglur samningsins. Þar er kveðið á um:

• Virðingu fyrir mannlegri reisn, sjálfræði og sjálfstæði allra einstaklinga.
• Bann við mismunun.
• Fulla samfélagsþátttöku allra í einu samfélagi fyrir alla.
• Virðingu fyrir fjölbreytileika fólks og mannlegum margbreytileika.
• Jöfn tækifæri.
• Aðgengi.
• Jafnrétti á milli karla og kvenna.
• Virðingu fyrir getu fatlaðra barna og virðingu fyrir rétti þeirra til að varðveita sjálfsmynd sína.

Þegar reynir á skýringu á samningnum skal litið til þessara grundvallarreglna.

Eins og áður sagði er samningurinn fyrst og fremst jafnréttissamningur. Allir eru jafnir fyrir lögum og bannað er að mismuna á grundvelli fötlunar. Eitt af grundvallarhugtökum samningsins er „viðeigandi aðlögun“. Í samningnum segir:

Í samningnum segir einnig að það teljist til mismununar að neita fötluðu fólki um viðeigandi aðlögun.

Á netinu má finna a.m.k. fjórar útgáfur af þýðingum samningsins á íslensku. Engin þeirra hefur verið óumdeild. Á vef dómsmálaráðuneytisins er að finna efni um samninginn t.a.m. opinbera þýðingu hans frá árinu 2013. ÖBÍ hefur unnið einna helst með þá þýðingu þar sem hún þykir hafa heppnast best. Unnið er að fimmtu útgáfu þýðingar samningsins nú árið 2019. Í þessu samhengi bendum við á upprunalegan samning á ensku.

Þann 28. júní 2019 voru aðildarríkin orðin 178. Einnig höfðu 11 ríki undirritað samninginn að auki, en ekki fullgilt hann. Evrópusambandið er einnig aðili að samningnum. Hér er hægt sjá listann yfir aðildarríki samningsins. Athugið að velja undir "Select a treaty": Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Til vinstri er hægt að sjá listann. Aðildarríkin er merkt dökkblá. 

Hugtakið fullgilding (alþjóðasamninga) tekur yfir það þegar ríki verður aðildarríki viðkomandi samnings og með því undirgengst það þær skuldbindingar sem í þeim felast.  Þeim ber þá að tryggja einstaklingum þann rétt sem þar er kveðið á um. Við fullgildingu SRFF varð íslenska ríkið þar með bundið að þjóðarétti til þess að uppfylla þær skyldur sem kveðið er á um í samningnum.

Eftirlit með framkvæmd samningsins á alþjóðavettvangi er í höndum nefndar Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Innan tveggja ára frá fullgildingardegi ber ríkjum að skila inn skýrslum um framkvæmd samningsins. Nefndin óskar þá einnig eftir svokölluðum skuggaskýrslum frá hagsmunaaðilum. Nefndin hefur í framhaldi af yfirferð sinni yfir skýrslurnar gefið út lista yfir þau álitamál (list of issues) sem hún krefst svara við. Ríkin og hagsmunaaðilar geta þá skýrt mál sitt en frekar. Þegar nefndin hefur lokið yfirferð sinni yfir svörin gefur nefndin út tilmæli til úrbóta.

Dæmi eru um að ríki hafi bætt stöðu fatlaðs fólks eftir að hafa fengið slík tilmæli. Á heimasíðu International Disability Alliance, alþjóðasamtaka fatlaðs fólks má finna skjal þar sem allar ábendingar til allra ríkja er komið saman í eitt skjal. Sjá hér

Undirritun felur ekki í sér athafnaskyldu en fullgilding felur í sér að ríkið er orðið aðili að samningnum og undirgengist þær skuldbindingar sem í samningnum felast. Sjá einnig svörin hér að ofan.

Íslenska réttarkerfið er byggt upp með þeim hætti að greint er á milli alþjóðaréttar og innanlandsréttar, fullgildir alþjóðasamningar hafa því ekki þótt fela í sér skýran rétt einstaklinga innan íslenska réttarkerfisins . Hinsvegar er það viðurkennd lögskýringaraðferð á Íslandi að lög skuli skýrð með tilliti til fullgiltra alþjóðasamninga. Fullgilding SRFF ætti þar með að hafa áhrif á inntak lagatexta í landinu.

Einnig er afar mikilvægt að hafa hér í huga að samningurinn felur í sér skuldbindingu ríkja um raunverulegt samráð á milli stjórnvalda og fatlaðs fólks í málum sem varða það.

„Þegar aðildarríkin undirbúa löggjöf sína og stefnu við að innleiða samning þennan og vinna að því að taka ákvarðanir um stöðu fatlaðs fólks skulu þau hafa náið samráð við fatlað fólk og tryggja virka þátttöku þess, þar með talið fatlaðra barna, með milligöngu samtaka sem koma fram fyrir þess hönd“, sjá 3. tölulið 4. gr. samningsins

Fullgilding felur í sér að einstaklingar eiga möguleika á því að byggja á samningnum fyrir dómstólum. Einnig felur fullgilding í sér samráðsskyldu, sbr. svörin hér að ofan.

Jafnframt verða ríki þá, í öllum sínum aðgerðum, að vinna að því að tryggja betur rétt fatlaðs fólks. Þeim ber þá einnig að setja lög sem tryggja stöðu fatlaðs fólks og jafnframt að afnema lög sem takmarka rétt fatlaðs þess.

Samningurinn felur einnig í sér að aðildarríki verði að endurskilgreina fötlun til samræmis við mannréttindaskilning á fötlun og jafnframt að vinna að skýrum aðgerðum til þess að vekja fólk til vitundar um stöðu og getu fatlaðs fólks, t.d. á vinnumarkaði.

Fullgilding mun þar með fela í sér að réttindum fatlaðs fólks verði gert hærra undir höfði og þau verða sýnilegri. SRFF er og verður mikilvægt tæki til þess að koma hlutunum í rétt horf.

Við fullgildingu hóf ÖBÍ strax að safna saman efni í skuggaskýrslu sína. Jafnframt hefur bandalagið sett enn frekari pressu á ríkisvaldið til þess að breyta lögum sínum og reglugerðum, til þess að tryggja rétt fólks. Efnisleg innleiðing í allt lagakerfið er nauðynleg á næstu misserum. Þar er mikið verk óunnið. 

Einnig munu möguleikar fólks opnast til þess að krefjast úrbóta í sínum málum í gegnum dómskerfið.

ÖBÍ hefur í framhaldi af fullgildingu hans krafist þess að samningurinn verði lögfestur.

Lögfesting tryggir best réttarstöðu fatlaðs fólks. Sami túlkunarvandinn verður ekki fyrir hendi og þegar einungis verður búið að fullgilda samninginn. Lögfesting tryggir að hægt sé að byggja rétt fólks á SRFF fyrir dómstólum með beinum hætti.

Skuggaskýrsla er skýrsla óháðra aðila, þ.e. ekki ríkisvaldsins, um stöðu mála í tilteknu ríki. Slíkar skýrslur eru sendar til nefndar Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.

Við samþykki Alþingis á fullgildingu samningsins var einnig samþykkt, einróma, að valfrjáls bókun við hann skyldi fullgilt af ráðherra fyrir hönd ríkisins fyrir árslok 2017. Því miður hefur enginn ráðherra orðið við skýrum vilja Alþingis til fullgildingar bókunarinnar..

Með valfrjálsri bókun við samninginn opnast einstaklingsbundin samskiptaleið, telji viðkomandi einstaklingar á sér brotið. Þessi kæruleið er háð þeim skilyrðum að einstaklingur hafi tæmt allar dómstólaleiðir innanlands. Bókunin opnar einnig á að hópar geti beint málum í sama farveg til nefndarinnar.

Einnig felur bókunin í sér ákveðnar rannsóknarheimildir fyrir nefndina telji hún ríki fremja alvarleg brot á samningnum. Hefur hún t.d. tekið fyrir áhrif niðurskurðaraðgerða í bresku velferðarkerfi á stöðu fatlaðs fólks í Bretlandi. Sjá skýrsluna hér: 

Nokkur einstaklingsmál hafa farið fyrir nefndina, málin hafa verið margþætt, jafnvel flókin en mörg hver áhugaverð (Sjá málin hér).Í þeim er að finna leiðbeiningar um skýringar á ákvæðum samningsins og setja þar með ákveðin fordæmi fyrir ríki til að fylgja eftir. Þau sem hafa komið hafa falið í sér grundvallarskýringar á gildissviði samningsins, fötlunarhugtakinu, viðeigandi aðlögun og aðgengi.

Einnig hafa komið fyrir nefndina mál sem varða rétt fatlaðra barna til fjölskyldulífs, rétt fatlaðra fanga til aðgangs að réttlæti.

Sameinuðu þjóðirnar gefa út svokölluð almenn álit ( e. „general comments“). Í þeim koma fram skýringar nefndarinnar á ákveðnum greinum og efnisatriðum samningsins.

Nefndin hefur gefið sjö almenn álit, þau eru:

1. Réttarstaða til jafns við aðra (12. gr.)
2. Aðgengi (9. Og 12. gr.)
3. Fatlaðar konur og stúlkur (6. gr.)
4. Réttur til inngildrar menntunar (24. gr.)
5. Réttur til sjálfstæðs lífs (19. gr.)
6. Jafnrétti og bann við mismunun (5. gr.)
7. Þátttaka fatlaðs fólks við framkvæmd samningsins og við eftirlit með honum. ( 3. tölul. 4. gr. samningsins og 3. tölul. 33. gr. samningsins).

ÖBÍ rekur sjálft ekki húsnæðismiðlun en BRYNJA hússjóður Öryrkjabandalagsins er sjálfseignarstofnun sem á og rekur félagslegt leiguhúsnæði fyrir öryrkja um allt land. Síminn hjá Brynju hússjóði er 570 7800 og neyðarsíminn  522 2215. 

• Listi yfir sveitarfélög landsins og hlekkir á þau eru á vef innanríkisráðuneytisins.
• Félagsbústaðir hf. er í eigu Reykjavíkur eiga og reka yfir 2000 íbúðir í borginni fyrir einstaklinga og fjölskyldur sem eru undir skilgreindum tekju- og eignamörkum. Umsóknir skulu berast til Velferðarsviðs Reykjavíkurborgar.

Þuríður Harpa Sigurðardóttir var kjörin formaður Öryrkjabandalags Íslands á aðalfundi bandalagsins haustið 2017. Hún er grafískur hönnuður að mennt og var framkvæmdastjóri Nýprents á Sauðárkróki áður en hún tók við formennsku ÖBÍ. Auk þess var Þuríður varaformaður Sjálfsbjargar þegar hún bauð sig fram. 

Öryrkjabandalag Íslands (ÖBÍ) er heildarsamtök hagsmuna og mannréttinda fatlaðs fólks á Íslandi stofnað 5. maí 1961. Bandalagið samanstendur af 43 aðildarfélagi fatlaðs fólks, öryrkja, einstaklinga með langvinna sjúkdóma og aðstandenda þeirra. Aðildarfélögin eru hagsmunasamtök ólíkra fötlunarhópa sem öll starfa á landsvísu. Hvert og eitt er með sérþekkingu á sínu sviði og veita margskonar fræðslu og stuðning. Samanlagður félagafjöldi þeirra er um 30 þúsund manns.

Hlutverk ÖBÍ er að koma fram fyrir hönd fatlaðs fólks gagnvart opinberum aðilum í hverskyns hagsmunamálum svo sem varðandi löggjöf, framkvæmd hennar og í dómsmálum er snerta rétt þess. 

Starf málefnahópanna er hryggjarstykkið í málefnavinnu bandalagsins og gerir það mögulegt að berjast á mörgum stöðum á sama tíma. Málefnahópar bandalagsins fjalla um kjaramál, heilbrigðismál, aðgengismál, atvinnu- og menntamál, sjálfstætt líf og málefni barna.